Trị liệu tâm lý là một trong những phát minh giá trị nhất trong 100 năm qua, với sức mạnh đáng kinh ngạc nhằm nâng cao sức khỏe tinh thần, cải thiện các mối quan hệ của chúng ta, trả lại bầu không khí gia đình và giúp ta khai thác tiềm năng nghề nghiệp.

Nhưng nó cũng bị hiểu nhầm rất lớn và là chủ đề của hàng loạt những mộng tưởng, hy vọng và nghi ngờ vô ích. Logic của nó hiếm khi được giải thích và giọng nói của nó hiếm khi được lắng nghe một cách đủ trực tiếp.

Sau đây là 20 khái niệm chính nho nhỏ của trị liệu tâm lý:

Triệu chứng và nguyên nhân

Người ta thường tìm tới trị liệu khi họ đã có quá nhiều triệu chứng gây đau đớn mà không hiểu được nguyên nhân là gì. Tại sao lúc nào họ cũng buồn? Tại sao - dù chẳng làm gì sai - họ lại lo bị đuổi việc? Tại sao quan hệ tình dục không còn được như trước nữa?

Mục tiêu của trị liệu là đi sâu hơn vào bề mặt của “vấn đề hiện hữu” để xác định (và chữa trị) thứ thật sự đang gặp vấn đề. Sigmund Freud, nhà phát minh ra phân tích tâm lý và “người anh em”, trị liệu tâm lý, xứng đáng có một chỗ đứng trong lịch sử thế kỷ 20 nhờ hiểu biết sâu rộng của ông về cái cách mà các triệu chứng tách rời khỏi nguyên nhân thật sự của chúng. Chúng ta không thể nhớ hay dễ dàng tưởng tượng được điều gì đang khiến ta đau đớn và vì thế chúng ta không thể khỏi bệnh được. Nhìn vào bề mặt, chúng ta có thể bị choán với sự cần thiết phải dọn nhà một cách cực kỳ cẩn thận, nhưng trải qua nhiều lần điều trị tâm lý, chúng ta có thể sẽ nhận ra rằng chúng ta vô thức mong muốn xóa bỏ cảm giác bị ruồng bỏ bởi cha mẹ thờ ơ thuở nhỏ.

Không phải ngẫu nhiên mà Freud lại học về ngành y học. Trong y học vật lý, yếu tố quyết định đằng sau việc ốm đau thường (ban đầu) cực kỳ bất ngờ; đau ngón chân có thể liên quan đến vấn đề về bụng. Freud lấy mô hình này và áp dụng vào bệnh tâm lý, cho rằng những vấn đề về cảm xúc thường là dấu hiệu của những vấn đề ở nơi sâu kín của ký ức tuổi thơ. Điều trị tâm lý là phương pháp hứa hẹn đưa chúng ta trở về với quá khứ rắc rối của mình để cho chúng ta, ngay khi chúng ta xác định được nguyên nhân của những đau khổ, cơ hội để được giải phóng, bớt lo lắng hơn và một tương lai hứa hẹn hơn.

Chấn thương tâm lý thơ ấu

Theo tiếng Hy Lạp cổ, “chấn thương” nghĩa là vết thương vật lý. Trị liệu tâm lý được xây dựng theo ý tưởng rằng mỗi tuổi thơ đều chứa một mức độ chấn thương tâm lý nào đó. Không cần thứ gì đó quá xấu xa phải xảy ra để khiến chúng ta tổn thương đến mức ảnh hưởng đến cơ hội tìm được sự thỏa mãn khi trưởng thành. Trẻ con có thể bị tổn thương lớn bởi những thứ rất nhỏ: cha mẹ cãi nhau hoặc xao nhãng một chút; chúng cảm thấy sợ hãi khi họ giận dữ; đứa trẻ có thể cực kỳ sợ bị bỏ rơi và không được giúp đỡ - mặc dù chúng đang an toàn. Khi không là quái vật, một bậc phụ huynh có thể quá bao bọc hoặc cực kỳ thích kiểm soát, thay vì trở nên thờ ơ hoặc chỉ là không hứng thú lắm. Bản chất non nớt, yếu đuối của trẻ nhỏ có thể bị bóp méo và phá hủy bởi những trải nghiệm cực kỳ bình thường xảy ra từ lâu trước khi chúng có thể được xử lý và hiểu một cách đúng đắn. Trong cuốn Sơ lược về phân tích tâm lý, Freud định nghĩa chấn thương tâm lý thơ ấu là “khả năng giải quyết những thử thách cảm xúc đầu đời mà một người có thể chịu đựng sau này”. Nói cách khác, chấn thương không cần phải là thứ gì quá khủng khiếp để có tác động lớn và lâu dài đối với sự phát triển của chúng ta. Trưởng thành nghĩa là biết được chấn thương của chúng ta trước khi chúng có thể phá hoại gần hết cuộc sống trưởng thành của chúng ta.

Vô thức

Khái niệm về vô thức là trọng tâm của trị liệu tâm lý. Suy nghĩ được chia thành 2 phần. Một khu vực bé, gián đoạn được gọi là có ý thức và khu vực rộng lớn, phức tạp, ít được biết đến và vô tận được gọi là vô thức. Vì bản chất của suy nghĩ có ý thức là cực kỳ cẩn thận, chúng ta thường quên đi hoặc bỏ qua những sự việc quan trọng ảnh hưởng đến hành vi và tâm trạng chúng ta. Tuy nhiên, những sự việc này vẫn còn đó ở vùng vô thức. Một sự việc gây tổn thương - bị cự tuyệt hoặc bị bẽ mặt - xảy ra khi chúng ta còn nhỏ vẫn còn y nguyên trong suy nghĩ vô thức như thể nó mới xảy ra hôm qua và ảnh hưởng của nó đối với hành vi hiện tại của chúng ta có thể không tương xứng với những gì chúng ta thường nghĩ. Con người vô thức của chúng ta có thể vẫn đang cố xoa dịu một người bố nóng giận hoặc thoát khỏi kiểu cách của mẹ. Một phần trong chúng ta có thể vẫn tiếp tục sợ sẽ lại bị bẽ mặt hoặc suy sụp (những tai họa mà chúng ta sợ hãi trong tương lai nói chung là những thứ đã từng xảy ra với chúng ta trong quá khứ). Và những trận chiến này, hướng đến quá khứ bị lãng quên, có thể đe dọa đến cuộc sống trưởng thành của chúng ta.

Mục tiêu chính của trị liệu là tái kết nối chúng ta với phần lịch sử bị lãng quên: để cho chúng ta làm chủ được những phần trong cuộc sống tinh thần đã bị mất đi và mở rộng kiến thức về những trải nghiệm vô thức của chúng ta. Trị liệu nhằm hỗ trợ phục hồi những cảm xúc dường như đã xa để chúng ta có thể suy nghĩ lại về chúng khi đã là người lớn và giải thoát chúng ta khỏi những dư âm bí ẩn và đau đớn đeo bám chúng ta.

Bản năng tình dục

Trị liệu tâm lý nhận thức sâu sắc về việc có một cuộc sống tình dục viên mãn trong một thời gian dài với người mà ta yêu hiếm hoi và khó khăn đến mức nào. Mặc dù đây được coi là tiêu chuẩn bởi xã hội, trị liệu tâm lý lại hiểu ngược lại: nó hiểu con đường khó khăn mà bản năng tình dục của chúng ta phải vượt qua từ lúc còn sơ sinh cho đến khi trưởng thành. Trị liệu tâm lý cho rằng trẻ con có thứ mà chúng ta coi là những cảm giác tình dục đầu tiên và rằng sức khỏe tình dục khi trưởng thành phụ thuộc nhiều vào việc những cảm xúc này được quan tâm một cách đúng đắn khi ở nhà. Mức độ tội lỗi và xấu hổ vô cớ dễ dàng gắn liền với cơ thể, điều mà sau đó khiến cho việc gần gũi là không thể. Hơn nữa, thời thơ ấu, chúng ta học về tình yêu từ những người mà chúng ta không được phép quan hệ tình dục cùng, có nghĩa là khi chúng ta yêu ai khi trưởng thành, chúng ta cũng có thể nhận thấy có sự hứng thú về tình dục. Có vẻ như chúng ta chỉ ‘chán nản’, nhưng thực ra, những cảm giác mong manh này đang mâu thuẫn với dục vọng của chúng ta vì khái niệm loạn luân. Chúng ta có thể thấy việc được người lạ - những người chúng ta không hề có cảm xúc và tình yêu không phải là một lựa chọn - quyến rũ dễ dàng hơn rất nhiều. Bằng cách giải thích một cách điềm đạm và hợp lý về lý do chúng ta ở đây, trị liệu khiến cho việc này bớt bẽ mặt và xấu hổ hơn. Nó cũng cho phép chúng ta nhận ra mức độ không thỏa mãn về đời sống tình dục hoàn toàn là tự nhiên và là một phần không thể tránh khỏi trong cuộc sống.

Nguyên tắc cơ bản

Khi đang cố miêu tả quá trình trị liệu, Freud nói rằng nó chỉ yêu cầu duy nhất một thứ từ bệnh nhân: rằng họ phải ‘nói ra mọi thứ trong đầu, kể cả khi họ có khó chịu vì phải nói ra’. Freud gọi đây là ‘nguyên tắc cơ bản’ của trị liệu - và là con đường duy nhất dẫn đến trị liệu thành công. Tất nhiên, nguyên tắc này sẽ biến mất khi chúng ta bốc đồng. Cuộc sống văn minh luôn đòi hỏi chúng ta, để được coi là tốt, hãy cẩn thận khi nói. Những cảm xúc và suy nghĩ thực sự của chúng ta rất ít khi được nói ra, hay thậm là không đọng lại trong suy nghĩ có ý thức lâu. Điều này có thể giúp chúng ta trong một vài tình huống nhất định nhưng nó cũng có thể, Freud biết rằng, khiến chúng ta cực kỳ khó ở. Có những suy nghĩ ma lanh hoặc khó chịu mà chúng ta cần để có thể giải trí mà không phải bỏ chúng đi - để chúng ta có thể tự giải phóng bản thân khỏi sự đeo bám bí mật. Theo lý thuyết trị liệu, chúng ta trở nên khó ở khi chúng ta không thể hiểu được những mong muốn và nỗi sợ của mình, khi câu chuyện mà chúng ta kể cho bản thân về chúng ta là người như thế nào không còn giống với sự thật - và phòng tư vấn là không gian độc đáo nơi mà chúng ta có thể dám nhìn xuống dưới bề mặt.

Về phần những nhà trị liệu, họ không hề sốc hay răn dạy đạo lý: họ biết bản chất con người, và những suy nghĩ của riêng họ, đủ sâu để không bị bất ngờ. Khi ta thấy họ chấp nhận những bí mật tăm tối nhất của chúng ta với thái độ bình tĩnh và kiên nhẫn, chúng ta thấy tự tin hơn về khả năng được chấp nhận của mình. Chúng ta không còn phải giữ quá nhiều thứ và thấy thoải mái hơn về sự kỳ lạ sâu thẳm và kỳ diệu - thứ mà chúng ta giống với khá nhiều người khác trên thế giới.

Ngoại hành vi

‘Ngoại hành vi’ là tên gọi chuyên môn cho hành động sai trái và ẩu thả, tuy nhiên lại tiết lộ điều gì đó cơ bản về bản thân chúng ta. Phổ biến hơn, khái niệm này được biết đến là ‘sai lầm Freud’. Ví dụ yêu thích của Freud bao gồm làm mất chìa khóa, quên tên người, làm vỡ lọ, va vào người khác, phá hỏng bài thuyết trình bằng tiếng leng keng của đồng xu trong ví trong khi người khác đang nói, lỡ tàu hoặc quên giờ hẹn. Những vấn đề này có vẻ nhỏ nhưng thường cho chúng ta biết được điều gì đang diễn ra trong tâm hồn một người. Sự ghét bỏ vô thức có thể là nguyên nhân cho việc liên tục quên tên người nào đó; chúng ta có thể che giấu một mong muốn bí mật nhưng nguy hiểm muốn vượt qua đối thủ bằng cách phá hỏng kết quả làm việc.

Sự hứng thú đối với trị liệu nằm ở chỗ ngoại hành vi cho chúng ta tiếp cận những phần có hoạt động, nhưng bị chối bỏ của chúng ta. Thay vì chỉ là những sai lầm đơn thuần, chúng được điều khiển bởi suy nghĩ và cảm giác tụ lại sâu trong tâm trí chúng ta. Nó có thể cực kỳ quan trọng khi chúng ta nói ‘giường’ (bed) thay thế, khi có vẻ ý chúng ta muốn nói là ‘bánh mỳ’ (bread) - hay ‘vợ’ (wife) thay vì ‘cuộc sống’ (life). Những sai lầm đó có thể cho thấy bản thân tình cảm hơn, không thân thiện hơn, tự phá hủy bản thân hơn, ham muốn hơn hay sợ hãi hơn chúng ta thường tưởng tượng. Mục đích nghiên cứu những sai lầm không phải để bắt quả tang chúng ta mà là để ta nhận ra những phần kỳ lạ và yếu đuối hơn của con người ta: những phần đang cần thấu hiểu và giúp đỡ. Nó là một phần của mong muốn tìm hiểu thứ gì đó quan trọng từ những thứ dường như nhỏ nhặt.

Chuyển dịch

Chuyển dịch nói đến cách mà, khi chúng ta đã điều trị một thời gian, chúng ta bắt đầu bỏ, hoặc chuyển tới những động lực quan hệ mang tính hàn gắn được phát triển từ lịch sử tâm lý của chính chúng ta. Ví dụ, chúng ta có thể cảm thấy tin tưởng rằng nhà trị liệu yếu đuối hoặc một chút thất bại hoặc rằng họ có cuộc hôn nhân vui vẻ (hoặc không) hoặc đua đòi hoặc ngưỡng mộ ta hoặc không thân thiện - một vài hoặc tất cả mọi thứ liên quan đến cuộc sống hoặc suy nghĩ thật của nhà trị liệu, về người mà chúng ta dường như không biết gì hết. Thay vì cố hủy bỏ những ảo tưởng này, trị liệu lại sử dụng chúng. Nhà trị liệu sẽ ra hiệu chỗ mà chúng ta có xu hướng tập trung vào những thái độ và quan điểm mà họ không có - và bằng cách này, mối quan hệ mang tính hàn gắn sẽ được sử dụng như một phương tiện để tìm hiểu về những xu hướng cảm xúc rất nhỏ. Nhà trị liệu sẽ (với sự tốt bụng) chỉ ra rằng chúng ta đang phản ứng như thể chúng ta bị tấn công, khi mà họ chỉ hỏi có 1 câu hỏi; họ có thể thu hút sự chú ý của chúng ta với việc chúng ta sẵn sàng nói về tình hình tài chính của mình như thế nào (tuy nhiên họ vẫn thích chúng ta) hoặc chúng ta có vẻ như đồng ý vội vàng với những ý tưởng của họ như thế nào khi họ mới chỉ thử ý tưởng mà chính họ cũng không chắc chắn.

Mối quan hệ với nhà trị liệu trở thành một hình mẫu cho việc chúng ta hình thành mối quan hệ với người khác, thoát khỏi những thủ đoạn và suy đoán mà chúng ta có từ khi còn nhỏ, và có thể ngăn cản chúng ta rất nhiều hiện tại.

Cơ chế bảo vệ

Trị liệu tâm lý hiểu rằng chúng ta thích chối bỏ bản thân phần lớn vì những thứ mà ta thấy nguy hiểm. Chúng ta có thể thấy rằng chúng ta chỉ nổi giận với những người mà chúng ta yêu thương. Hoặc chúng ta có thể thấy rằng mặc dù muốn trở thành người tử tế, tuân thủ pháp luật, chúng ta lại cho phép những ảo tưởng xuất hiện theo hướng cực kỳ khác thường. Để che giấu suy nghĩ của mình, chúng ta dùng một loạt những thứ mà trị liệu tâm lý gọi là “cơ chế bảo vệ”. Chúng ta nghiện thứ gì đó; chúng ta là con nghiện khi quá phụ thuộc vào thứ gì đó, bất kỳ thứ gì, để tránh xa những cảm giác tăm tối và không ổn định hơn. Chúng ta nói dối chính mình bằng cách tấn công và chê bai thứ mà ta yêu - nhưng không thể có được. Chúng ta bỏ qua những người mà chúng ta từng muốn làm bạn, những công việc chúng ta hy vọng sẽ có được một ngày nào đó, cuộc sống mà chúng ta cố đạt được. Chúng ta nói dối thông qua những lời chê bai chung chung, thứ mà chúng ta nhắm vào mọi thứ và mọi người để gạt đi sự khổ sở về 1-2 thứ cụ thể. Chúng ta nói rằng mọi người đều kinh khủng và mọi hoạt động đều được dàn xếp - để nguyên nhân cụ thể cho nỗi đau của chúng ta không bị dị nghị và có cảm giác xấu hổ. Chúng ta nói dối bằng cách lấp đầy suy nghĩ bằng những ý tưởng ấn tượng, thứ hiển nhiên công bố sự thông minh của chúng ta với cả thế giới nhưng ngầm đảm bảo rằng chúng ta không còn chỗ để khám phá ra cảm giác bị bỏ lơ hoặc bối rối - lý do cho sự phát triển về tính cách của chúng ta không bao giờ dừng lại.

Bảo vệ là phản ứng với nỗi sợ, vì vậy một phần quan trọng của trị liệu là tạo ra một môi trường mà ở đó chúng ta cảm thấy chắc chắn rằng chúng ta sẽ không bị tấn công để chúng ta có thể thử chế độ bảo vệ của chúng ta.

Phân chia và hợp nhất

Melanie Klein (1882 – 1960) là một nhà trị liệu người Áo, người đã nghiên cứu về xu hướng thầm kín của con người tên là phân chia. Trong suốt cuộc đời, nhưng đặc biệt là hồi còn nhỏ, chúng ta gặp phải sự tức giận và thất vọng. Chúng ta bị làm cho thất vọng và tổn thương bởi người mà chúng ta muốn tin tưởng. Sự tức giận này có thể không chịu đựng nổi, chúng ta bảo vệ mình bằng cách phân chia người khác thành người tốt và người xấu. Chúng ta chê bai những tính cách cụ thể để bảo toàn hy vọng quanh mọi người. Những người làm phiền chúng ta là kẻ xấu, những người làm vừa lòng chúng ta thì hoàn hảo. Phản ứng với việc phân chia là nhẹ nhàng di chuyển chúng ta đến thứ được gọi là hợp nhất. Với sự giúp đỡ của một nhà trị liệu, chúng ta biết lý do vì sao chúng ta phân chia nhưng sau đó chậm rãi và đau đớn nhận ra hiện thực phức tạp hơn. Phụ huynh có thể gây khó chịu theo cách nào đó nhưng vẫn yêu con mình; ai đó có thể phê bình chúng ta, nhưng không có ý nhỏ nhen hay ngu ngốc; chúng ta có thể mắc nhiều lỗi nhưng vẫn là người tốt. Phân chia thường được quan sát trong đời sống tình cảm, nơi mà chúng ta có chuyển từ người này sang người khác, thường cực kỳ yêu và sau đó đột nhiên chia tay khi phát hiện ra lỗi lầm. Trị liệu dạy chúng ta tha thứ cho bản chất mâu thuẫn của mọi người - ngay cả bản thân chúng ta. Chúng ta có thể thừa nhận mình sai mà không cần cảm thấy xấu hổ. Chúng ta có thể xin lỗi và chấp nhận lời xin lỗi từ người khác. Thế giới trở nên xám hơn, nhưng cũng dễ chịu hơn.

Suy sụp

Theo trị liệu tâm lý, suy sụp không phải là một vấn đề to tát như người ta thường thấy. Suy sụp không chỉ đơn giản là một phần ngẫu nhiên của sự điên rồ, nó là một phần rất thật - nhưng rất không rõ ràng - của sức khỏe. Nó là nỗ lực của 1 phần suy nghĩ của chúng ta để ép phần còn lại vào một quá trình phát triển, tự hiểu bản thân và tự phát triển, thứ mà cho đến nay nó từ chối tiếp nhận. Nếu chúng ta có thể nói một cách ngược đời, nó là nỗ lực để bắt đầu trở nên khỏe hơn, thông qua việc bị ốm. Lý do mà chúng ta suy sụp là bởi vì qua nhiều năm, chúng ta không mềm dẻo. Có những thứ chúng ta cần phải nghe trong tâm trí mà chúng ta khéo léo để qua một bên, có những thông điệp chúng ta cần chú ý, việc tìm hiểu cảm xúc và giao tiếp mà chúng ta không làm - và giờ, sau khi trở thành bệnh nhân một thời gian dài, quá dài, con người đầy cảm xúc đang cố để nó được lắng nghe theo cách duy nhất mà giờ nó đã biết. Nó đã trở nên hoàn toàn tuyệt vọng - và chúng ta nên hiểu và thậm chí thông cảm với cơn giận dữ thầm lặng của nó. Khi sự suy sụp nói với chúng ta rằng nó không còn là chuyện nhỏ nhặt như mọi khi - và rằng mọi thứ cần phải thay đổi hoặc (và điều này có thể hơi đáng sợ) cái chết có thể sẽ tốt hơn.

Trong khi suy sụp, chúng ta thường tự hỏi liệu có phải chúng ta đã phát điên hay không. Không hề. Rõ ràng chúng ta cư xử kỳ lạ, nhưng sâu dưới bề mặt, chúng ta đang trong một cuộc tìm kiếm sức khỏe vừa sâu kín vừa logic. Chúng ta chưa ốm; mà chúng ta đã ốm. Khủng hoảng của chúng ta, nếu vượt qua được, là một nỗ lực để đánh bật chúng ta khỏi tình hình độc hại hiện tại và là một lời kêu gọi để xây dựng lại cuộc sống trên một nền tảng thật và chân thành hơn.

----------

Tác giả: thebookoflife.org

Link bài gốc: Twenty Key Concepts from Psychotherapy

Dịch giả: Phạm Hà Thủy Linh - ToMo: Learn Something New

(*) Bản quyền bài viết thuộc về ToMo. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Dịch Giả: Phạm Hà Thủy Linh - Nguồn: ToMo: Learn Something New". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, ví dụ: "Theo ToMo" hoặc khác đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

(**) Follow Fanpage ToMo: Learn Something New để cập nhật thông tin bổ ích hàng ngày!