Gắn bó tránh né

Nhà trị liệu tâm lý người Anh, John Bowlby (1907 - 1990) là động lực chính đằng sau sự phát triển của ‘thuyết gắn bó’, việc nghiên cứu cách mà trẻ con hình thành mối liên kết cảm xúc với người chăm sóc chúng, thứ trở thành nền tảng mà dựa vào đó sau này chúng quản lý các mối quan hệ với người trưởng thành. Như một phần công việc, Bowlby xác định thái độ ‘tránh né’ mà ở đó chúng ta theo thói quen cư xử lạnh lùng với những người mà chúng ta muốn đến gần. Bowlby nói, chúng ta làm vậy vì khả năng tin tưởng của chúng ta đã bị hủy hoại hồi còn nhỏ và chúng ta học cách cắt đứt sự gắn kết như một cách để bảo toàn sự chính trực của chúng ta. Không hề nhận ra chúng ta đang làm điều này (vì chúng ta đã quên đi quá khứ), mỗi khi vấn đề nảy sinh với người yêu, chúng ta sợ rằng chúng ta sẽ bị bỏ rơi, chúng ta giấu nhu cầu của mình đằng sau vẻ ngoài thờ ơ. Vào thời điểm chính xác mà chúng ta muốn gần gũi, chúng ta nói mình bận, chúng ta giả vờ như suy nghĩ của mình ở chỗ khác, chúng ta trở nên mỉa mai và khô khan; chúng ta ngụ ý rằng nhu cầu được tái bảo đảm là thứ cuối cùng xuất hiện trong tâm trí. Chúng ta có thể yêu đương, nỗ lực cứu lấy thể diện cuối cùng để trở nên xa cách - và thường là một cách sai lầm để khẳng định rằng chúng ta không cần tình yêu của đối phương (thứ mà chúng ta quá kín đáo để yêu cầu).

Trị liệu cho chúng ta cơ hội để nhận ra lý do cho những gì chúng ta làm và để quay lại và chữa trị vết thương ban đầu. Với Bowlby, nhà trị liệu kích hoạt một hình mẫu liên kết mới và tốt hơn: cái mà ở đó chúng ta được lắng nghe cẩn thận và những tiết lộ được đón nhận một cách ấm áp và từ đó chúng ta rút ra một bài học cứu rỗi cả cuộc đời: thực ra chúng ta có thể đưa ra yêu cầu đối với người ta yêu.

Gắn bó lo âu

Gắn bó lo âu ám chỉ cách liên hệ với người yêu mà do đó, khi có khó khăn, chúng ta trở nên lăng xăng, khuôn khổ và thích kiểm soát. Chúng ta cảm thấy đối phương đang trốn thoát chúng ta về mặt cảm xúc, nhưng thay vì thừa nhận sự mất mát, chúng ta phản ứng bằng cách cố giữ họ một cách cứng nhắc. Chúng ta bực mình quá đà vì họ đến muộn 8 phút, chúng ta trừng phạt họ vì họ không làm việc nhà… Tất cả những điều đó thay vì chấp nhận sự thật: “Em lo rằng anh không còn quan tâm em nũa…”

Mục tiêu không thật sự là quản lý mọi lúc, chỉ là chúng ta không thể thừa nhận rằng chúng ta cần đối phương đến mức nào. Một vòng tròn tai họa từ đó bắt đầu. Chúng ta hay la hét và không vui. Với người kia, dường như chúng ta không thể yêu họ nữa. Tuy nhiên sự thật là chúng ta có thể: chúng ta chỉ đang sợ hơi nhiều rằng họ không yêu ta nữa. Nếu hành vi này có thể được hiểu cặn kẽ, nó sẽ được tiết lộ không phải là sự từ chối, mà là sự cầu xin sự quan tâm bị bóp méo một cách kỳ lạ - nhưng rất thật và rất cảm động.

John Bowlby không thấy thói quen khó chịu này là cố định. Trong trị liệu, chúng ta có thể dẹp bỏ mong muốn kiểm soát nhà trị liệu, thất bại, và vẫn xem những gì chúng ta làm, tuần này sang tuần khác, giữ lại tình cảm của nhà trị liệu - thứ cho chúng ta tự tin rằng chúng ta có thể mang trở lại về cuộc sống của chúng ta. Chúng ta học được bài học mà thời thơ ấu của chúng ta có thể đã chối bỏ chúng ta: rằng người mà chúng ta không thể kiểm soát có thể vẫn trung thành với nhu cầu của chúng ta.

Cảm giác thay vì suy nghĩ

Suy nghĩ rất quan trọng - nhưng chỉ mình nó, trong trị liệu, thì nó không phải là chìa khóa để sửa chữa những vấn đề tinh thần của chúng ta. Có một sự khác biệt lớn giữa việc nhận thức, ví dụ, rằng chúng ta hơi dễ xấu hổ khi còn là trẻ con và lại trải qua thứ kiểu như bị dọa nạt, bị bơ và việc liên tục cảm thấy sợ bị cự tuyệt hay mỉa mai. Hoặc chúng ta có thể biết, theo một cách trừu tượng, rằng mẹ không tập trung vào chúng ta lắm khi chúng ta còn nhỏ. Nhưng lại hoàn toàn khác khi tái kết nối với những cảm giác đáng sợ chúng ta có khi chúng ta cố cho bà ấy thấy thứ mà chúng ta thích hoặc nói cho bà ấy biết tâm sự của mình và bà ấy không hề hứng thú chút nào.

Trị liệu dựa trên ý tưởng quay trở lại những cảm xúc sống. Chỉ khi chúng ta liên hệ với cảm xúc thì chúng ta mới có thể sửa chữa chúng với sự giúp đỡ của nền tảng trưởng thành hơn - và do đó giải quyết những vấn đề thật sự của cuộc sống trưởng thành. Kỳ lạ (và thú vị) là điều này nghĩa là những người có trí thức có thể có một khoảng thời gian cực kỳ ma lanh trong trị liệu.

Họ thấy hứng thú với ý tưởng. Nhưng họ không dễ dàng tái tạo và phơi bày nỗi đau của phiên bản ít phức tạp hơn của chính mình, mặc dù đây thực ra chính những phần trong con người chúng ta mà cần phải được giải quyết, lắng nghe và - có thể lần đầu tiên - an ủi và tái đảm bảo. Trị liệu yêu cầu chúng ta đừng nên quá thông minh và chấp nhận việc cần phải cảm thấy mất mát và bối rối.

Cái siêu tôi

‘Cái siêu tôi’ là bản dịch nghe có vẻ không hay lắm bởi dịch giả đầu tiên của Freud, từ cụm từ tiếng Đức thẳng tuột và thanh lịch hơn ‘Uber-ich’, nghĩa là ‘Siêu-tôi’. Bằng cụm ‘Siêu-tôi’, Freud muốn nói một khía cạnh của suy nghĩ chúng ta mà vượt trên cả ý thức hàng ngày, đánh giá hành vi của chúng ta và bảo vệ những tiêu chuẩn và đạo đức xã hội.

Siêu-tôi là sự chủ quan hóa những người mà chúng ta đã gặp lúc còn bé, thường là cha mẹ, và đặc biệt là bố. Không để ý quá trình, chúng ta kết hợp những giọng nói mà chúng ta nghe xung quanh mình để rồi chúng ta nói với bản thân mình giống cách mà người khác nói với chúng ta. Đôi lúc, giọng nói của Siêu--tôi có thể khuyến khích và thuộc về họ nội. Chúng ta bảo bản thân thử lại lần nữa và cấp trên sẽ hiểu và bỏ qua cho chúng ta. Nhưng sau đó ở thời điểm khác, Siêu-tôi của chúng ta có thể cực kỳ tàn nhẫn. Nó có thể được hình thành bởi những giọng nói thiếu kiên nhẫn, thiếu thiện chí và khó tính nhất mà chúng ta từng nghe. Trong mối quan hệ với thất bại, nó sẽ khiển trách chúng ta và khiến chúng ta tin vào lý do chúng ta không xứng đáng để tồn tại. Nó có thể - khi đạt đến đỉnh điểm - đẩy chúng ta đến con đường tự tử.

Thường thì cái siêu tôi của chúng ta bi quan hơn nhiều so với những gì thực sự xảy ra. Nó có thể khiến chúng ta cảm thấy như thể phạm phải tội nặng nhất, mặc dù lỗi thực sụ của chúng ta khá nhỏ. Nó có thể khiến chúng ta cảm thấy ghê tởm khi nhắc đến tình dục và nói chung là cảm thấy tội lỗi vì có niềm vui.

Một trong những mục tiêu lớn của trị liệu là giáo dục lại cái siêu-tôi. Chúng ta có thể thay thế cái siêu-tôi huênh hoang, bất công, thất bại mà chúng ta đã hình thành từ lúc còn nhỏ với giọng nói sáng suốt hơn nhiều của nhà trị liệu. Chúng ta học cách tự nói với bản thân mình (và những người khác) theo cách nhẹ nhàng, hữu ích giống như cách mà nhà trị liệu nói với chúng ta. Chúng ta vẫn có lương tâm, nhưng chúng ta không còn cảm thấy mình vô giá trị hay (một cảm giác phổ biến) nên chết đi.

Bản chất thật và giả

Thuyết tâm lý về bản chất thật và giả này là công trình của nhà phân tích tâm lý người Anh Donald Winnicott. Tất cả chúng ta, trong con mắt của Winnicott, đều được sinh ra với một bản chất thật. Bản chất thật của một đứa bé là nó không hứng thú với cảm xúc của những người khác, nó không được xã hội hóa. Nó hét khi nó thấy cần - kể cả khi khi đó là nửa đêm hay trên một con tàu đông đúc. Nó có thể cáu giận, cắn và - trong con mắt của những người khắt khe về cách cư xử và những người ưa sạch sẽ - gây sốc và hơi ghê tởm. Winnicott thêm vào rằng nếu một người có cảm giác thật khi trưởng thành, thì người đó chắc hẳn đã tận hưởng khoảng thời gian mà bản chất thật của họ được thoải mái tự do. Dần dần, bản chất giả có thể phát triển, thứ có khả năng cam chịu thực tế bên ngoài (trường họ, công việc,...). Winnicott không hẳn là kẻ thù của bản chất giả; ông chỉ đơn giản nhấn mạnh rằng nó thuộc về sức khỏe chỉ khi trước đó đã được trải nghiệm bản chất thật tự do.

Không may thay, rất nhiều người trong chúng ta không có được cơ hội để thể hiện bản chất thật. Có thể mẹ buồn, hay bố thường xuyên cáu gắt, có thể có người anh hoặc em gặp khủng hoảng và cần mọi sự chú ý. Kết quả là chúng ta đã học cách cam chịu từ quá sớm; chúng ta trở nên nghe lời, bù lại thì mất đi khả năng cảm nhận bản chất thật của chúng ta.

Phương pháp trị liệu cho chúng ta cơ hội thứ hai. Chúng ta được phép thoái lui trước khi chúng ta bắt đầu sống giả, trở lại với thời gian khi mà chúng ta cực kỳ cần được sống thật. Trong phòng của nhà trị liệu, được bao bọc bởi sự chín chắn và ân cần của họ, chúng ta có thể học cách - một lần nữa - sống thật; chúng ta có thể ăn nói không đúng mực, khó tính, không quan tâm đến bất kỳ ai ngoài bản thân ra, ích kỷ, không gây ấn tượng gì, cáu kỉnh và gây sốc. Và nhà trị liệu sẽ tiếp nhận điều đó - và nhờ đó giúp chúng ta trải qua cảm giác được sống đáng nhẽ nên tồn tại ngay từ đầu. Yêu cầu cần phải sống giả, thứ không bao biến mất, trở nên có thể chịu đựng được bởi vì chúng ta thường xuyên được phép, trong căn phòng riêng tư của nhà trị liệu, một tuần hoặc vậy, sống thật.

Sự thăng hoa

Cụm từ ‘sự thăng hoa’ có nguồn gốc từ khoa học thời Trung cổ, nơi nó tượng trưng cho quá trình mang tính chất gợi ý mà ở đó vấn đề cứng rắn được chuyển sang thể khí, giống như khi một cục than nóng bốc cháy. Nó liên quan nhiều đến ý tưởng rằng thứ gì đó cơ bản và không ấn tượng được chuyển thành thứ gì đó tuyệt diệu và khác thường.

Trong trị liệu, ‘sự thăng hoa’ được mở rộng nghĩa để bao hàm cách mà một kích thích thường là vô ích có thể được chuyển thành một tham vọng mới. Vậy ví dụ như, bản năng cáu kỉnh muốn đá hay đánh có thể chuyển thành khả năng thể thao; mong muốn được khoe mẽ có thể trở thành nền tảng cho khả năng diễn thuyết trước khán giả về thứ gì thật sự đáng giá với họ; một cảm giác rằng không ai lắng nghe có thể sản sinh ra nghề văn học. Freud đặc biệt hứng thú với cách mà các nghệ sĩ biến hiện thực hỗn loạn của cuộc sống họ trở thành thứ gì đó được sử dụng trong cộng đồng. Nghệ sĩ hay nhà văn đưa ‘chuyến bay cá nhân từ hiện thực’ vào việc sáng tạo một vật được sử dụng rộng rãi mà làm lay động, gây hứng thú và truyền cảm hứng cho người khác. Nhà phân tích tâm lý người Pháp Jacques Lacan tập trung vào sự thăng hoa mà có thể biến dục vọng thành nghệ thuật lãng mạn; thơ tình, ông lập luận, hưng thịnh khi tình dục bị cấm.

Thăng hoa là một trong những mục tiêu của phương pháp trị liệu. Nhà trị liệu biết rằng không phải tất cả các ước muốn của chúng ta đều thành sự thật, nhưng điều này không có nghĩa là lúc nào cũng tuyệt vọng. Chúng ta có thể rẽ vấn đề theo hướng mang tính xây dựng nhất có thể. Nó có thể không phải là nghệ thuật mà chúng ta sẽ tạo ra, nhưng chúng ta nên, với sự trợ giúp của trị liệu, tìm cách nào đó để biến nỗi thất vọng thành hành động giải khuây, chuộc lỗi.

Sự tuân thủ

Sự tuân thủ, nghĩa là làm theo yêu cầu của người khác, thường có một cái tên hay. Nó thể hiện bản chất có trách nhiệm, dễ bảo. Nó nghe có vẻ đáng quý khi có một đồng nghiệp, bạn bè hay người dễ bảo. Chúng ta thường cho rằng người nghe lời là tốt. Họ không gây ra những vấn đề tức thì, họ giữ phòng ngủ sạch sẽ, làm bài về nhà đúng giờ và rất lịch sự. Nhưng những nỗi đau thầm kín rất thật - và cả những khó khăn - của một người dễ bảo gắn với sự thật rằng họ cư xử như thế này không phải vì họ lựa chọn như thế, mà bởi vì họ cảm thấy một áp lực không thể cưỡng lại. Dần dần, dưới áp lực, những người nghe lời này có thể có những triệu chứng: nỗi đau thầm kín, đột nhiên cáu kỉnh và những cái rất khắt khe đối với sai lầm của họ.

Người nghe lời thường có vấn đề về tình dục. Khi còn là trẻ con, họ có thể được khen là ngây thơ và đơn thuần. Khi trưởng thành, phần dục tính của họ bị cho là hư hỏng và ghê tởm và cực kỳ khác biệt với con người mà họ muốn trở thành. Người dễ bảo cũng có thể gặp vấn đề trong công việc. Họ rất muốn tuân theo luật, không bao giờ gây rắc rối hay làm phiền ai. Nhưng hầu hết những thứ thú vị hay đáng làm sẽ vấp phải sự phản đối và sẽ cực kỳ gây khó chịu cho vài người. Người dễ bảo bị gò bó vào sự tầm thường của công việc và việc làm hài lòng người khác.

Khát vọng sống tốt là một trong những thứ đáng yêu nhất trên đời, nhưng để có một cuộc sống thật sự tốt, chúng ta đôi lúc sẽ cần phải (theo tiêu chuẩn của người dễ bảo) khó tính một cách tích cực và dũng cảm. Trị liệu là một phạm vi mà ở đó chúng ta có thể an toàn kết nối với khía cạnh nổi loạn, ‘khó tính’ và tự khẳng định.

Sự buồn rầu

Năm 1917, Freud phát hành một bài văn tên là “Sự buồn rầu và căn bệnh u sầu”. Trong đó ông phân biệt 2 cách cảm thấy buồn. Cách đầu tiên, than thở, chúng ta chịu đựng sự mất mát và có ý thức nhận ra rằng chúng ta như thế. Sau đó chúng ta bước vào giai đoạn mà ở đó mọi thứ đều có vẻ vô giá trị và không sức sống và chúng ta luôn nghĩ về một người, hoặc tham vọng hoặc hy vọng mà chúng ta đã mất. Nhưng dần dần, than thở sẽ kết thúc. Chúng ta nhận ra rằng thế giới, dù có mất đi thứ gì thật sự tốt mà chúng ta từng biết, thì vẫn đáng chịu đựng và khám phá.

Trạng thái thứ hai của nỗi buồn, căn bệnh u sầu, có kết thúc mở hơn và khó giải quyết hơn. Ở đây, chúng ta cũng trải qua sự mất mát và thế giới trở nên buồn bã và chán nản. Vấn đề là chúng ta không nhận thức được thứ mà chúng ta đã mất. Mất mát quá khó để chúng ta chấp nhận được, có thể nó xảy ra trước khi chúng ta hiểu rõ tình huống và có thể nó cảm giác như một sự sỉ nhục đối với hình ảnh cá nhân của chúng ta. Chúng ta có thể đã quên mất chúng ta nhớ ai đó đến nhường nào; chúng ta có thể từ bỏ tình yêu vì tham vọng; chúng ta không thể chịu đựng được suy nghĩ rằng cha mẹ đã làm tổn thương ta nhiều đến mức nào.

Trong những tình huống đó, chúng ta không còn đơn giản chỉ là buồn nữa, chúng ta chết lặng đi. Chúng ta không thể chỉ đích danh nguồn cơn của sự buồn bã và vì thế mọi thứ trở nên vô vọng và vô nghĩa. Chúng ta suy sụp.

Mục đích của trị liệu là để cố tái gắn kết những cảm xúc buồn bã của chúng ta với những sự kiện đã bị lãng quên mà sẽ, đâu đó trong quá khứ, kích thích chúng. Với nhà trị liệu ở đó để an ủi chúng ta, chúng ta có thể sẽ cảm thấy dũng cảm hơn để khám phá những thảm kịch mà đến nay quá lớn để chúng ta có thể cảm nhận được. Chúng ta nhận ra chúng ta không buồn vì mọi thứ; chỉ vì một vài thứ quá khó để đối mặt. Trị liệu biết điều đó, khi chúng ta có thể khóc vì thứ gì đó cụ thể, chúng ta đã bước trên con đường hồi phục rồi.

‘Vừa đủ tốt’

Nhà phân tích tâm lý Anh, Donald Winnicott, người chuyên làm việc với cha mẹ và con cái, thấy khó chịu khi mà thường xuyên phải gặp mặt những phụ huynh cực kỳ thất vọng vì bản thân. Họ cảm thấy họ là bậc cha mẹ thất bại và do đó căm ghét bản thân đến cùng cực. Họ xấu hổ vì những trận cãi vã của họ, sự bùng nổ cơn giận của họ, thời gian chán chường khi ở cùng con và những lỗi lầm của họ. Tuy nhiên, điều khiến Winnicott ngạc nhiên là những người này thường không phải là những phụ huynh tồi. Họ tràn đầy tình yêu thương, rất tốt bụng, rất chú ý đến con, họ cố hết sức để đáp ứng nhu cầu của chúng và để hiểu vấn đề của chúng sâu nhất có thể. Với tư cách là cha mẹ thì họ - theo như Winnicott tóm gọn bằng một cụm từ cực kỳ dễ nhớ và quan trọng - ‘vừa đủ tốt’.

Winnicott đã chạm đến một vấn đề quan trọng. Họ thường tự dằn vặt mình vì họ có trong suy nghĩ một tầm nhìn cực kỳ đòi hỏi, và thực tế là bất khả thi về mình trong nhiều lĩnh vực của cuộc sống. Tầm nhìn này không bắt nguồn từ việc nghiên cứu sâu về con người. Thay vào đó nó là ảo tưởng, chủ nghĩa cầu toàn, do văn hóa mà ra.

Với cụm ‘vừa đủ tốt’, Winnicott muốn đưa chúng ta thoát khỏi sự lý tưởng hóa. Lý tưởng nghe có vẻ hay, nhưng nó lại đem đến vấn đề kinh khủng ngay sau đó: nó có thể khiến chúng ta cảm thấy tuyệt vọng về những thứ khá tốt mà chúng ta đã làm và sở hữu. Bằng việc hạ thấp hy vọng, khái niệm ‘vừa đủ tốt’ khiến chúng ta nhạy cảm với những đức tính nhỏ bé hơn, nhưng lại rất thật mà chúng ta vốn đã sở hữu, nhưng những hy vọng không thật của chúng ta đã khiến chúng ta bỏ qua chúng.

Một cuộc sống ‘vừa đủ tốt’ không phải là một cuộc sống tệ. Đó là sự tồn tại tuyệt vời nhất mà con người có thể có.

Mục tiêu của phương pháp trị liệu

Trị liệu không thể khiến chúng ta vui vẻ mỗi ngày. Nhưng những lợi ích của nó thì lại dễ nhận thấy. Sau một khóa trị liệu, chúng ta sẽ học cách cảm thấy tự do hơn nhiều. Chúng ta sẽ nhận ra rằng những gì mà chúng ta tin là tính cách di truyền thực ra chỉ là cái mà chúng ta dùng để trốn tránh với môi trường quanh chúng ta. Và khi đã biết về tình huống thật sự hiện tại, chúng ta có thể chấp nhận rằng có thể có những cách đủ an toàn khác cho chúng ta.

Thêm nữa: chúng ta học cách xấu hổ và im lặng. Nhưng sự tốt bụng và chú tâm của nhà trị liệu đã khuyến khích chúng ta bớt ghê tởm chính bản thân mình và cảm thấy xấu hổ vì những nhu cầu của bản thân. Một khi đã cất tiếng nói về nỗi sợ và ước muốn, nói về chúng với người khác sẽ dễ hơn.

Và chúng ta có thể trở nên bao dung hơn: trong khóa trị liệu, chúng ta sẽ không thể tránh khỏi việc nhận ra người khác đã khiến chúng ta thất vọng đến đâu. Có thể đổ lỗi cho phản ứng tự nhiên. Nhưng phản ứng sau này, trưởng thành hơn (dựa trên sự thấu hiểu về những lỗi lầm của chính chúng ta) sẽ hiểu hành động của họ là kết quả của sự nhiễu loạn trong bản thân họ. Những người gây ra vết thương lớn cho chúng ta thường không cố ý làm vậy; chính bản thân họ đang bị tổn thương và đang vật lộn để chịu đựng nó. Chúng ta có thể nhìn thế giới bằng con mắt buồn bã nhưng bao dung hơn mà ở đó những nỗi đau và nỗi lo lắng được truyền qua các thế hệ một cách mù quáng. Sự thấu hiểu không chỉ đúng với trải nghiệm, giữ nó trong suy nghĩ đồng nghĩa với việc ít nỗi sợ hơn. Những người làm tổn thương chúng ta không phải là cá thể siêu phàm, ấn tượng mà biết được yếu điểm của chúng ta và tấn công vào đó. Chính bản thân họ là những sinh vật cực kỳ điên cuồng, tàn tạ đang cố để đối mặt với những nỗi đau thầm kín mà cuộc sống buộc chúng ta gặp phải.

----------

Tác giả: thebookoflife.org

Link bài gốc: Twenty Key Concepts from Psychotherapy

Dịch giả: Phạm Hà Thủy Linh - ToMo: Learn Something New

(*) Bản quyền bài viết thuộc về ToMo. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Dịch Giả: Phạm Hà Thủy Linh - Nguồn: ToMo: Learn Something New". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, ví dụ: "Theo ToMo" hoặc khác đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

(**) Follow Fanpage ToMo: Learn Something New để cập nhật thông tin bổ ích hàng ngày!