Năm 2011, với tôi thì một dòng trạng thái có 300 lượt thích được coi là một kỳ tích. Năm 2017, một nghìn năm trăm "likes" được coi là một thất bại. Bất kỳ một cô gymer dáng đẹp nào cũng có thể thu hút trung bình bốn nghìn lượt thích cho mỗi bức ảnh. Số lượt theo dõi vài trăm nghìn từng chỉ dành cho các ngôi sao giải trí kỳ cựu, nay dành cho bất kỳ ai có chí tiến thủ trên mạng xã hội.

Và đây là sự nổi tiếng thật, vì tương tác là thật. Chưa bàn đến khái niệm "hâm mộ", người dùng mạng thực sự có găm gương mặt đó và câu chuyện đó vào đầu.

Sẽ đến một lúc, bạn cảm thấy bức xúc vì nhiều giá trị văn hóa không chính đáng (trong quan điểm của bạn) bỗng xuất hiện khắp nơi. Sự tầm thường được phát tán sắp trở thành một quy luật. Tốc độ lạm phát phi mã của tương tác trên môi trường số sẽ ngày càng hạ thấp giá trị thật của sự nổi tiếng.

Nhưng văn hóa đại chúng lại là một vector có hướng. Và hướng đi của văn hóa, lại là vấn đề của xã hội. Có nhiều vấn đề xã hội nghiêm trọng nếu ta cứ mặc kệ thị trường truyền thông làm việc của nó, theo luật chơi của các kỹ sư công nghệ ở San Francisco hoặc Bắc Kinh.

Chúng ta đang ở trong một thời đại mà lực lượng tiêu dùng của truyền thông ngày càng trẻ hóa. Những đứa trẻ vị thành niên trở thành tập khách lớn của nội dung trên mạng. Từ YouTube, chúng đi thẳng ra sân bay và nằm chờ thần tượng của mình từ Hàn Quốc sang. Từ Instagram, chúng trang điểm và mặc croptop cho giống hình mẫu. Từ Facebook, chúng học cách giết thời gian. Từ Tik Tok, chúng có thể chẳng học được gì. Lực đẩy của truyền thông mạnh hơn: những đứa trẻ không có sức phản kháng tinh thần.

Còn nhiều tính chất khác của hạ tầng Internet khiến cho những ngón tay cái ngày nay mang sức ảnh hưởng khủng khiếp hơn. Sân chơi số không công bằng, nó có nhiều cơ chế khuyến khích các nội dung dễ dãi. Khi mà ngay cả những mạng xã hội vinh quang nhất thế giới cũng chẳng buồn bảo vệ tác quyền, thì không ai buồn nghĩ sâu, tạo ra nội dung giá trị làm gì.

Chúng ta còn phải xét đến bối cảnh đặc thù của Việt Nam, nơi thị trường văn hóa vốn đã yếu ớt, hãng phim được bán cho công ty đường thủy còn nhà thơ thì sắp tuyệt tích, sức phòng thủ của nền văn hóa trước các tác động của Internet đang thấp.

Đến cuối cùng, trong một rừng các sự nổi tiếng, chỉ còn biết trông chờ vào chính bạn để quyết định rằng ai mới là người xứng đáng trở thành hình mẫu (role model) của xã hội. Luật pháp, các bộ ban ngành không làm thay người dùng Internet được điều này.

Nền văn hóa được điều hướng bằng chính văn hóa, hay là tuân theo thuật toán máy học trong máy chủ ở Mỹ, phụ thuộc vào sức phản kháng của người dùng.

Nhưng có một nghịch lý, là công cụ phản kháng với các vấn đề xã hội của chúng ta giờ nằm phần lớn trên Internet. Thỉnh thoảng, trong các bài viết về chứng nghiện mạng xã hội và lười đọc sách, chính tôi lại thêm vài dòng khuyến khích độc giả đưa ra quan điểm phía dưới bài viết - tức là lại ngồi gõ phím. 

Hoặc ngay lúc này, tôi rất muốn khuyến khích quý độc giả tham gia vào bầu chọn "Ngôi sao của năm" trên báo Ngôi sao. Đó là nơi mà chúng tôi đang đi tìm sự vinh danh cho những hình mẫu xứng đáng của làng giải trí trong bối cảnh "người nổi tiếng" trở thành khái niệm đơn giản. VnExpress đã có một hội đồng bình chọn gồm nhiều nhân vật kỳ cựu trong giới văn hóa, để lựa chọn ra các ứng viên nổi bật. Nhưng ai trở thành người được tôn vinh, giá trị nào là xứng đáng nhất, vẫn phải trông chờ vào lựa chọn của chính độc giả.

Vấn đề là nếu đưa ra sự khuyến khích này, tôi tự mâu thuẫn với tất cả các phân tích về lạm phát tương tác số đưa ra ở trên.

Nghịch lý này, rất khó giải quyết. Có lẽ việc đầu tiên chúng ta có thể làm, là nhận thức được nó, bằng việc xem lại mình đã "thích" những gì trong tuần qua - và sẽ "thích" thêm gì nữa trong ngày Chủ nhật này.