Lý thuyết nhận thức xã hội là lý thuyết học tập được phát triển bởi một giáo sư tâm lý học nổi tiếng Albert Bandura tại Stanford. Lý thuyết này cung cấp một góc nhìn để hiểu cách con người chủ động định hình và được định hình như thế nào bởi môi trường sống của họ. Đặc biệt, lý thuyết này mô tả chi tiết quá trình học tập và bắt chước dựa trên sự quan sát và sự tin tưởng vào năng lực bản thân có ảnh hưởng gì đến quá trình tạo ra hành vi.

Nguồn gốc lý thuyết: Dựa trên thí nghiệm búp bê Bobo

Vào những năm 1960, Bandura cùng đồng nghiệp đã bắt đầu các cuộc thử nghiệm trên búp bê Bobo nhằm nghiên cứu về quá trình học tập dựa trên sự quan sát. Trong cuộc thử nghiệm đầu tiên, những đứa trẻ mẫu giáo được cho tiếp xúc với mẫu người lớn hung bạo hoặc không để xem liệu chúng có bắt chước hành vi của mẫu người đó hay không. Giới tính các hình mẫu cũng rất đa dạng, một số trẻ được quan sát các mẫu người đồng giới, trong khi một vài trẻ khác được quan sát các mẫu người khác giới.

Trong điều kiện gây hấn, mẫu người lớn này đã tấn công một con búp bê Bobo bằng cả lời nói và hành động trước sự chứng kiến của đứa trẻ. Sau đó, đứa trẻ này được đưa sang một căn phòng khác có những món đồ chơi hấp dẫn. Nhằm khiến đứa trẻ thất vọng, cuộc chơi đã bị dừng lại sau khoảng hai phút. Tại thời điểm đó, đứa trẻ tiếp tục được đưa đến căn phòng thứ ba có chứa con búp bê Bobo. Tại đây, chúng được phép chơi trong khoảng 20 phút tiếp theo.

Các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng những đứa trẻ trong điều kiện gây hấn thường có các biểu hiện công kích bằng cả lời nói và thể chất, bao gồm sự tấn công lên con búp bê Bobo. Hơn nữa, các bé trai thường có biểu hiện gây hấn hơn các bé gái, đặc biệt nếu chúng từng tiếp xúc với mẫu người đàn ông hung bạo.

Một thí nghiệm tiếp theo cũng sử dụng cách thức tương tự, nhưng trong trường hợp này, các hình mẫu không chỉ có ở ngoài đời thực mà còn xuất hiện trong điện ảnh. Lúc này, một số trẻ được cho xem bộ phim có sự diễn xuất của các nhân vật hung dữ. Một lần nữa, giới tính hình mẫu được thay đổi, và những đứa trẻ này có sự thất vọng nhẹ trước khi được đưa đến phòng thí nghiệm chơi. Kết quả nhận được trong cả ba điều kiện gây hấn đều cho giống với kết quả của thí nghiệm đầu.

Những nghiên cứu này là cơ sở cho các ý kiến học tập thông qua quan sát cả ngoài đời thực và trên các phương tiện truyền thông. Đặc biệt, nó đã tạo ra cuộc tranh cãi về cách mà truyền thông có thể ảnh hưởng tiêu cực lên đứa trẻ vẫn còn tiếp diễn đến ngày nay.

Năm 1977, Bandura đã giới thiệu Lý thuyết học tập xã hội. Song, cho đến năm 1986, lý thuyết này được đổi thành “Lý thuyết nhận thức xã hội” nhằm nhấn mạnh hơn vào các thành phần nhận thức của học tập quan sát, cách cư xử, nhận thức và sự tương tác với môi trường trong việc hình thành con người.

Học tập quan sát

Thành phần chính trong lý thuyết nhận thức xã hội là học tập quan sát. Như Bandura đã khẳng định rằng, con người học tập và bắt chước mẫu người mà họ từng tiếp xúc, điều này cho phép con người tiếp nhận thông tin nhanh hơn rất nhiều.

Học tập quan sát xảy ra thông qua bốn quá trình:

1. Quá trình chú ý: Bao gồm các thông tin được chọn để quan sát trong môi trường. Con người có thể chọn quan sát hình mẫu trong thực tế hoặc trên các phương tiện truyền thông.

2. Quá trình giữ lại: Bao gồm việc ghi nhớ các thông tin đã được quan sát để sau này có thể nhớ lại và tái tạo dễ dàng hơn.

3. Quá trình sản xuất: tái tạo những ký ức trong các quan sát trước đó. Vậy nên, những điều đã học có thể được áp dụng trong các tình huống phù hợp. Trong nhiều trường hợp, điều này không có nghĩa là mọi người sẽ sao chép chính xác hành động được quan sát, tuy nhiên họ sẽ biến đổi hành vi sao cho phù hợp với từng ngữ cảnh.

4. Quá trình tạo động lực: xác định liệu một hành vi được quan sát có được thực hiện hay không dựa trên hành vi đó sẽ dẫn đến kết quả mong muốn hay bất lợi cho bản thân. Củng cố và trừng phạt đóng vai trò quan trọng trong quá trình tạo động lực. Nếu bắt chước hành vi quan sát trước đó được khen thưởng, người quan sát sẽ có động lực hơn để tái tạo nó sau này. Ngược lại, nếu hành vi bị phạt theo một cách nào đó, người quan sát sẽ ít hoặc không thực hiện lại hành vi đó nữa. Do đó, lý thuyết này cho rằng, mọi người không thực hiện mọi hành vi mà họ học được thông qua mô hình hóa.

Tin tưởng vào năng lực bản thân

Ngoài các mô hình thông tin có thể truyền tải trong quá trình học tập quan sát, các hình mẫu cũng có thể làm tăng hoặc giảm niềm tin của người quan sát vào năng lực bản thân. Khi mọi người thấy những người khác thành công, họ tin rằng mình cũng có thể thành công và làm được như vậy. Do đó các hình mẫu chính là nguồn động lực truyền cảm hứng cho họ.

Sự nhận thức về năng lực bản thân ảnh hưởng đến lựa chọn và niềm tin của con người vào chính bản thân họ, bao gồm mục tiêu họ chọn để theo đuổi và những nỗ lực họ bỏ ra, họ sẵn sàng đối mặt với những cản trở và thất bại. Do đó, sự tin tưởng vào bản thân ảnh hưởng rất lớn đến động lực và niềm tin của họ.

Mô hình hóa phương tiện truyền thông

Tiềm năng xã hội của các mô hình truyền thông được minh chứng qua các bộ phim truyền hình nhằm phát triển cộng đồng dựa trên các vấn đề như: xóa nạn mù chữ, xây dựng kế hoạch hóa gia đình và củng cố địa vị người phụ nữ. Những bộ phim này đã mang lại sự thay đổi xã hội theo hướng tích cực, đồng thời chứng minh sự tương quan và khả năng ứng dụng của lý thuyết nhận thức xã hội đến truyền thông.

 Ví dụ: một chương trình truyền hình ở Ấn nhằm nâng cao vị thế người phụ nữ và thúc đẩy các gia đình nhỏ bằng cách đưa những ý tưởng này vào chương trình. Qua chương trình, người xem học được rằng, phụ nữ nên có quyền bình đẳng, quyền tự do trong việc lựa chọn cách sống. Ví dụ này thể hiện, các nguyên lý trong lý thuyết nhận thức xã hội được tận dụng nhằm tạo ra tác động tích cực thông qua các mô hình truyền thông hư cấu.

------------------------------------

Đăng bởi: Cynthia Vinney

Nguồn: https://www.thoughtco.com/social-cognitive-theory-4174567

Người dịch: Huyền Huyền