Trong đời, phải tự làm để nuôi thân, không sớm thì muộn. Có cơm để ăn, có áo để mặc, có chỗ để ở chính là điều kiện để tồn tại. Muốn làm thì phải biết, muốn biết thì phải học. Cho dù phổ biến nhất như nghề nông cho đến phức tạp như kỹ thuật du hành không gian, đều phải học.

Vậy, học để tồn tại.

Đã có thể tồn tại, càng phải tiến bộ để đạt tới cuộc sống tốt đẹp hơn, hoặc là cuộc sống mà bản thân mong muốn. Làm như thế nào? Đó là phải trở nên tinh thông một hoặc những lĩnh vực nhất định, dựa vào đó để đổi lấy những lợi ích cần thiết. Đổi lấy hoặc kiếm lấy. Không có cách nào khác ngoài học, bởi đâu thể tự nhiên mà biết, có ai không học tự thông.

Xã hội trước nay, dù khác nhau về mức độ, hình thức, thời đại nào cũng tồn tại sự chênh lệnh về các tầng lớp hay đẳng cấp. Như quý tộc và thứ dân, người giàu và người nghèo, như một điều tất yếu. Không nói về giàu nghèo, đơn cử Anh Quốc[1], một quốc gia theo chế độ Quân chủ Lập hiến, vẫn còn đương phân chia giới quý tộc và thường dân[2], kèm theo những đãi ngộ công khai hoặc ngầm hiểu giữa hai giới này, khiến việc thay đổi đẳng cấp ở nước này là rất khó.[3] Chẳng phải các tầng lớp trên có địa vị xã hội như thế là nhờ vào ưu thế về tài nguyên vật chất và quan hệ con người đó sao. Làm thế nào để thay đổi đẳng cấp hay tầng lớp? Chính là nắm giữ những tài nguyên đó, và vẫn không còn cách nào khác ngoài học.

Vậy, học để có cuộc sống tốt đẹp hơn, học để thay đổi đẳng cấp.

Tháp nhu cầu Maslow[4] chỉ ra các mức độ nhu cầu của con người. Thấp nhất là nhu cầu tồn tại cho đến cao nhất là nhu cầu tự thể hiện mình. Cuộc đời mỗi người là sự đan xen của việc thỏa mãn các trạng thái nhu cầu đó. Suốt đời mình, chúng ta theo đuổi các mục tiêu và đưa ra các hành vi[5] nhằm thỏa hiệp và thỏa mãn nhu cầu của chính mình. Công cụ để điều khiến hành vi đạt được mục đích không gì khác ngoài học thức.

Vậy, học để thỏa mãn nhu cầu của mình.

Học là gì? Là việc tiếp thu những hiểu biết về thế giới. Như vậy, rất rộng, hiểu biết sẵn có trong sách vở, của tiền nhân, hiểu biết nhận thức trong khi tiếp xúc với môi trường, trở thành của mình thì đều có thể coi là học.

Muốn làm bất cứ việc gì trên đời đều phải học. Muốn đi xe máy, phải học. Muốn dùng internet, phải học. Muốn thay đổi thế giới, phải học.

Nghe rằng, người trẻ đương gặp phải sự phân vân về tương lai. Xin phép trả lời thay những câu hỏi của họ bằng việc học. Học sẽ trả lời cho mọi sự hoài nghi và chần chừ, vô định và hoang mang, sợ hãi và thất vọng của các bạn.

Cho rằng nhiều người sinh ra đã có xuất phát điểm cao hơn những người khác, là bất công? Hoàn toàn bình thường, đến không thể bình thường hơn. Không thể nào mà đòi hỏi ai sinh ra cũng bình đẳng, thay vì thất vọng, hãy học, để trở nên tài giỏi, để nắm được những tài nguyên xã hội và san bằng khoảng cách đó, thậm chí là cải biến ngược lại để tạo ra sự bình đẳng xuất thân chẳng hạn. Như có nói ở trên, về xã hội Anh, dù rằng thay đổi đẳng cấp là rất khó nhưng không phải là không thể. Những người tài năng vẫn được kính trọng và có tư cách để đi tiếp, và đương thời, cả hai giới vẫn không ngừng tiến bộ.[6]

Hoàn cảnh xô đẩy và chìm nổi lúc này hay lúc khác thì càng nên học, học để trở nên hùng mạnh và đứng vững, để quay trở lại tạo ra hoàn cảnh. Giả mà không học thì còn trôi đến nơi nào?

Hoài nghi vào nền giáo dục nước nhà còn những bất cập, hoài nghi về tình cảnh nước nhà còn đương gian khó, thì hãy học. Ngồi hoài nghi không mang lại gì cả hoài sự chán chường, chỉ có học thì mới có tư cách thay đổi xã hội.

Không biết lựa chọn con đường nào, rồi đây sẽ làm gì? Học. Càng giữ nhiều tri thức, càng có nhiều thứ để lựa chọn. Không có học thức, lẽ thường bị trói buộc trong vất vả mưu sinh từng ngày.

Áp lực từ gia đình và xã hội, tự ti về chính mình? Học. Trước khi nghĩ về người khác thì hãy tập trung cho cuộc đua của chính mình. Mỗi người mỗi đường, không học tất lùi.

Bất cứ tình huống nào thì cũng không gì thích hợp hơn việc học. Không bàn về việc có bao nhiêu người có thể thoát được khó khăn, nhưng miễn chỉ cần học là có hi vọng, rằng không học chắn chắn sẽ chìm. Không học, thì khoảng cách sẽ càng ngày càng kéo giãn, nghèo đói sẽ ngày càng bao phủ, cuộc đời sẽ ngày càng tăm tối. Làm gì có chuyện đứng im thì sẽ có kết quả tốt đẹp?

Học cái gì? Học chuyên môn, để tinh thông một thứ và biến nó thành nghề kiếm sống. Tới học nhân sinh để hiểu được con người, hiểu được xã hội, để nhờ vào đó mà có chỗ đứng. Có thể mượn trụ cột giáo dục của UNESCO[7] là học để biết, học để hiểu, học để tự khẳng định mình và học để chung sống làm phương hướng. Đơn cử, học cách tôn trọng chính mình và tôn trọng sự khác biệt, bởi mình không tôn trọng mình thì ai tôn trọng mình cho được. Có thế rồi thì cao hơn nữa, xa hơn nữa là học cái mình thích, để thỏa mãn nhu cầu tinh thần.

Học thế nào? Học trên trường lớp và sách vở hàn lâm, từ internet nếu có thể, học ở xã hội bằng trải nghiệm, bằng thất bại, bằng thành công, chỗ nào và hình thức gì để có thể học. Bởi đơn giản học chỉ là biến hiểu biết trở thành của mình mà thôi. Học cũng là học, mà làm cũng là học.

Thay vì dành thời gian để hoài nghi chính mình, hãy học. Kiến thức sẽ là câu trả lời cho mọi sự hoài nghi đó.

Thay vì dành thời gian chán chường đàn đúm than vãn, hãy học. Đàn đúm có thể là đàm đạo, kiến thức là người bạn chung trung thành của tất cả.

Thay vì dành thời gian biểu tình về bất công xã hội, hãy vừa biểu tình về bất công xã hội, vừa học. Rằng học mới là con đường thẳng thắn và duy nhất của bạn. Hãy học để hiểu được xã hội mình đang sống vận hành như thế nào, về văn hóa đồng văn[8], về truyền thống người Việt. Không hiểu được xã hội thì làm sao mà tồn tại.

Thay vì ngồi than vãn về sự khó hiểu của môn Marx-Lenin, hãy đọc và tự vấn. Bạn có thể bỏ qua học thuyết giá trị thặng dư, nhưng quan hệ vận động và phát triển, thực tiễn và nhận thức, quy luật chất và lượng thì luôn luôn ở xung quanh và không có gì là khó hiểu.

Một người muốn làm kinh doanh có thể học xem quy luật cung cầu thị trường, cách quản lý vốn và quản trị nhân lực; một người yêu tài chính có thể học xem quy luật quản lý dòng tiền, tại sao Ngân hàng nhà nước lại là người cho vay cuối cùng; một người yêu luật có thể học xem luật pháp được ban hành như thế nào, tại Việt Nam nó được pháp điển hóa ra làm sao. Một người không biết mình thích gì có thể thử, học và làm, ngồi yên chẳng thể nào mà tìm ra cho được.

Một người cùng khổ học để có cuộc sống tốt đẹp hơn, một người có xuất phát điểm tốt học để khẳng định chính mình. Chỉ khi nào loài người dừng lại không còn nhu cầu nữa thì mới hết học.

Thay vì chán nản về những thứ mình gặp phải, hãy hành động đi, hãy học. Học thức chính là tài sản quý giá nhất mà ta có thể sử dụng trong suốt cuộc đời.

Tại sao phải hoài phí thời gian. Hãy học. Hãy tiến lên, dù nhanh dù chậm thì miễn không dừng học, ta sẽ không lùi. Một người học, mươi người học, muôn người học, làn sóng sẽ đẩy chúng ta đi cùng cách mạng Khuyến học[9] của Nhật Bản, cách mạng Khởi nghiệp của Israel.

Mình đã định viết những ví dụ về cái sự học của John Churchill[10], tướng Giáp[11] hay Wang Huning[12], nhưng mà có khác gì khi chẳng phải người lưu danh nào cũng đã phải học cả đời đó sao.

Dù là mong muốn một cuộc đời bình thản không sóng gió, hay một cuộc đời chói sáng lập lòe, thì cũng cần phải dựa vào học thức cả mà thôi.

Nhìn về để hiểu tiền nhân

Nhìn lên để thấy gian truân con người

Thu trong ánh mắt một đời

Đi đi để viết mấy lời mai sau

(Để viết được mấy câu dở ương này thì cũng phải học thơ lục bát)

Dù cho Thuyết tiến hóa của Darwin vẫn đang còn nhiều tranh cãi, song lý luận về chọn lọc tự nhiên có thể đem lại nhiều liên tưởng cho xã hội con người. Xã hội bị chi phối bởi những kẻ hùng mạnh.

Học có thể không đạt được tất cả nguyện vọng, nhưng không học chắc chắn không có gì.