Theo học thuyết “Phân tâm học” của Sigmund Freud, tâm trí của con người được cấu tứ từ ba thành tố cấu trúc nhân cách: bản năng(id), bản ngã(ego) và siêu bản ngã(superego). Trong đó, bản năng là tượng trưng cho phần vô thức và chống đối xã hội của cá nhân. Bãn ngã tượng trưng cho phần ý thức và ý chí của cá nhân. Và còn lại siêu bản ngã thể hiện giá trị văn hóa với chức năng là lương tâm cá nhân. Sự dung hòa giữa ba khái niệm này có thể hiểu là bản ngã đứng giữa, trung lập để thỏa mãn bản năng đồng thời không đánh mất giá trị của siêu bản ngã. Đó là những học thuyết căn bản nhất về tâm lý học người, hay thường được sử dụng để đánh giá trong tâm lý học tội phạm – những kẻ mà xã hội lên án, hay hơn thế là sự nhận định “không còn tính người”.

    “Nhân chi sơ, tính bản thiện”, con người sinh ra vốn thiện hay trước sau vẫn luôn hướng tới cái thiện?

Người sống trên đời, luôn có sự tự nhận thức và được hưởng giáo dục ngay từ nhỏ, đủ để cảm thấy đâu là tốt – xấu, cũng như ngầm nhắc nhở bản thân nên và không nên làm gì. Cũng nói, mỗi đứa trẻ được sinh ra trên đời, đều là một thiên thần, bởi vì đứa trẻ ấy chưa từng cảm nhận bóng đen trên cõi đời, giống như tờ giấy mới nguyên, trắng bóc. Thế nhưng thời gian và cuộc sống đều tôi luyện mỗi đứa trẻ đó ngày một trưởng thành, dần dần học cách thích nghi với những góc tối lẩn khuất khắp chốn. Dĩ nhiên, thích nghi là không sợ hòa nhập, mà cũng biết tự bảo vệ mình, hay chính là “gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn” song tiếc thay cũng sẽ có những trang giấy trắng tinh ngày xưa dần đổi màu. Vậy thì, những “kẻ bị tha hóa” ấy là do sơ tâm không đủ thiện hay buộc đối mặt với quá nhiều xấu xa, cạm bẫy, không cách rẽ bước?

Có lẽ bạn đã từng gặp qua, thậm chí vẫn đang hòng ôm ấp một mơ ước xa xôi, gọi là trở lại thơ ấu. Trở lại quá khứ đó vì người thân cũ đã xa, vì một cuộc sống đơn giản hơn, vì nhiều điều bỏ lỡ hay luôn vương vấn nhưng chắc chắn nhất phải vì bạn của quá khứ. Không hẳn vì trách nhiệm khi ấy bớt nặng gánh mà bởi vì con người khi ấy nhẹ nhàng hơn. Tôi từng nghe một người nói rằng điều đáng buồn, cũng đáng sợ nhất là bản thân trở thành một người mình từng căm ghét. Đó là sự tốt đẹp, đơn thuần mà bạn buộc phải đánh mất, không ai mãi mãi là một đứa trẻ với những nụ cười được. Điều ấy hiển nhiên, nhưng cũng đau lòng, bởi đó là một cái giá của trưởng thành.

Tôi nghĩ không chỉ mình tôi mà rất nhiều người, không, đúng hơn là tôi chắc có rất nhiều người âm thầm mang một tín ngưỡng về hình tượng ‘anh hùng’, cho dù chính bạn không nhận ra. Thực ra, đó là một điều rất hiển nhiên, cũng là một lý do để bạn an ủi chính mình, bởi vì mỗi người đều hướng tới cái thiện. Cái thiện là những hiệp sĩ Sài Gòn dám hi sinh cả tính mạng vì lẽ phải khiến bao người xót xa. Cái thiện là siêu anh hùng Aquaman đã cứu vớt cả thế giới khỏi diệt vong. Đó là những điều tốt đẹp mà có lẽ rất khó để có đủ can đảm thực hiện, bước ra khỏi bản năng thực sự khó khăn, tôi thừa nhận rằng mình cũng sẽ là một kẻ hèn nhát khi gặp một tên cướp bặm trợn mà thôi. Chính vì vậy, anh hùng với sức mạnh và sự kiên trường, luôn là điều kì ảo đầy thôi thúc, như lấp đầy những mong muốn về sự tốt đẹp mà con người khao khát.

Thậm chí ngay cả những tên sát nhân kinh hoàng nhất hàng thập kỷ cũng có nhiều “lý do chính nghĩa” cho hành động của mình. Thỏa mãn ham muốn, thực thi công lý. Có thể là xuất phát từ phía cá nhân, cũng có thể là muốn nhân danh cả thế giới, thế nhưng trong đầu óc của những “kẻ vô nhân tính ấy” đó vẫn là điều được xem rằng đứng đắn, xét theo hệ quy chiếu dị lập của chúng.

Vậy nên, tôi nghĩ rằng con người sinh ra mang lòng thiện, có ý hướng thiện là điều đúng đắn.

 Còn bạn, bạn cho rằng mình là một người tốt hay không tốt?

Tôi biết, đó có thể là một câu hỏi rất ngớ ngẩn với bạn. Thế nào là quy chuẩn tốt xấu, bản thân tôi đủ tốt để khẳng định về bạn chứ? Tôi không ngại trả lời là không, nhưng tôi nghĩ mỗi người đều cần một khoảng không, một khoảnh khắc nào đó tự soi chiếu mình, giống như một con chiên ngoan đạo thỉnh tội với Chúa vậy. Có thể, những sai lầm hay xấu xa mà bạn đã vướng phải, một lần thậm chí nhiều lần, khó lòng thay đổi trong một ngày hai ngày, nhưng nếu bạn nhớ được nó, bạn sẽ không lún sâu hơn. Nếu bạn cứ tìm lý do để ngụy biện cho chính mình, vậy thì vĩnh viễn bạn không dám thừa nhận việc xấu mình đã làm, hoặc bạn chẳng ngại làm những gì còn tệ hơn thế nữa.

Ranh giới giữa sáng tối, giống như giữa thiện ác, có thể rất mong manh nhưng luôn rõ ràng, hiện hữu. Bạn không xa lạ gì với câu chuyện cổ tích ‘Tấm Cám’ đúng chứ, vậy tôi muốn hỏi bạn rốt cuộc Cám xấu xa hay Tấm xấu xa? Cám từ đầu đã là kẻ chiếm đoạt nhưng những hành động thực tế của cô ta chỉ là ganh ghét, mách lẻo hay cùng lắm là nghe theo vài lời xúi giục của mẹ chứ chưa dám động tay giết người. Còn Tấm, lội qua bể dâu cuộc đời, trải bao đắng cay thì cô đã khác xưa. Từ một cô gái dùng nước mắt để than trách, Tấm có thể mạnh tay xử quyết những kẻ ám hại mình xưa kia, thậm chí thủ đoạn vô cùng cao minh tàn độc.

Vậy Tấm có sai không, cô phải chịu bao lần ấm ức bỏ mệnh, chẳng lẽ không thể một lần trả đũa? Nhưng cô giết người rồi dựng mưu trả thù, nghĩa là cô đúng? Còn Cám, sống trên những vật chất từ máu xương của người khác, giành giật thứ không phải của mình, Cám sai nhưng liệu có đáng chết không? Tôi nghĩ nó giống như câu chuyện triết học về quả trứng và con gà vậy, dường như không thể phân định một cách triệt để gọn ghẽ được.

Và ‘Tấm Cám’ chắc hẳn hơn cả giá trị của một câu chuyện dân gian, mà đã gói gọn một xã hội và tâm lý con người trong đó. Tấm hiền lành nhưng không phải thánh nhân, có câu ‘quá tam ba bận’, với gì Tấm đã nhận, cô có quyền đáp trả thôi. Tôi cũng muốn nói với bạn rằng, nhận thức đúng sai, nắm được ranh giới quyết định giữa tốt xấu, cũng cần có những khúc vượt biên táo bạo. Bởi lẽ chúng ta đều là người trần mắt thịt, có đủ tam độc. Thế nên, nín nhịn mọi thứ sẽ khiến bạn phát điên lên mất.

Tại sao tôi lại đặt sự xấu xa của thế giới vào ngoặc kép, còn sự tốt đẹp của bạn thì không? Bởi xấu xa là một cách nhìn nhận, tùy theo đôi mắt bạn xét đến góc độ nào của cuộc đời. Có những người chỉ thấy những tối đen, tuyệt vọng, còn có người luôn tìm được tia sáng và hi vọng. Nhưng giá trị đạo đức và luân lý thì có giới hạn và quy xét rõ ràng. Giới hạn ấy sẽ không viết nên bằng con chữ hay luật pháp, mà nó nằm sâu trong nhận thức của mỗi người, là thứ mà siêu bản ngã nắm giữ, để chính chúng ta biết cách dung hòa. Song, mong bạn nhớ rằng hoàn cảnh có thể tạo ra con người nhưng con người thì chắc chắn tạo ra hoàn cảnh. Có thể trong ánh sáng, bạn trông rõ phương hướng nên tin tưởng và bước tiếp, nhưng không phải vì bạn ở trong bóng tối mà cuộc đời cho bạn được phép sa ngã.

Tuy nhiên, tôi cũng đã nói bạn cần có sự ‘xấu xa’, không phải để tha hóa bản thân, mà đôi khi đó là bước đệm để xây dựng điều tốt đẹp, là cơ hội giải phóng bản năng.

Tôi sẽ lấy ví dụ từ một tâm lý thường gặp nhất của chúng ta, mà có lẽ sẽ xảy ra khá thường xuyên, đó là ‘sự đố kỵ’. Theo nghiên cứu vào năm 2009, khi bạn có cảm giác ghen tị, vỏ não vành trước (anterior cingulate cortex) sẽ bị kích hoạt và gây ra cảm giác ‘nhói đau’ cho bạn. Tuy nhiên, khi gặp thất bại của ai đó, khu vực tưởng thưởng trong não sẽ được kích hoạt tức khắc  tạo ra hormone oxytocin – hóa chất hạnh phúc – cho bạn cảm giác thoải mái, vui vẻ. Theo Van Dijk, ‘khoái cảm từ bất hạnh của người khác’ là hiện tượng tâm lý rất bình thường, mà ai cũng sẽ gặp trong những hoàn cảnh khác nhau. Vì vậy khi trải nghiệm cảm giác này, bạn sẽ không bị quy chụp là một kẻ xấu xa. Thậm chí, nó còn mang lại cả tác động tích cực nữa, bởi nó khiến bạn tự tin, thoải mái hơn, có động lực thúc đẩy mình, sau đó dần dần xua tan cảm xúc tiêu cực ấy.

Thế nên, việc làm xấu cũng không khẳng định một con người là xấu hay tốt, ranh giới tốt xấu rõ ràng nhưng cũng mong manh là vậy.

Có thể là một điều mong manh, nhưng tuyệt đối bền chặt.

Quay lại ví dụ nhỏ tôi từng nói phía trên, việc những hiệp sĩ Sài Gòn từng xả thân vì đường phố bình an, có lẽ nhiều người cảm phục nhưng không ít người phản đối. Làm việc thiện, giữ trị an là tốt nhưng liệu có hơi tự phát khi đó nên là nghĩa vụ của lực lượng cảnh sát, hoặc giả khi bạn làm không tiếc thân mình bạn có suy nghĩ cho tới người thân hay không? Bạn có thể đọc được muôn vàn quan điểm trái ngược để phản bác một vấn đề. Lại một lần nữa, thế giới này không có đúng sai hoàn toàn nhưng tuyệt đối có thể khẳng định sự cao cả, lòng tốt của những con người hào sảng như vậy. Song tôi tin chính vì vậy mới chắc chắn rằng cái thiện luôn là giá trị được tôn vinh sau cùng, không thể bị pha tạp và lãng quên.

Chính vì vậy, bạn có thể vài lần phiêu du khỏi đường biên thiện – ác nhưng đừng quên kéo chân về, bởi ai biết lúc nào đó chính bạn cũng lạc hướng. Giống như ‘khoái cảm từ bất hạnh của người khác’ có thể là một hương vị khác lạ trong chuỗi cảm xúc ổn định và đôi khi đơn điệu của bạn. Tuy nhiên, tôi mong là bạn sẽ không biến nó thành món ăn chính, cứ luôn luôn ghim sâu trong não những ganh ghét ấy, nếu chỉ đơn thuần là sự thỏa mãn khi người khác đau khổ, vậy thì con ‘quái vật mắt xanh’ sẽ dễ dàng nuốt trọn bạn mất.

Sau tất cả những câu từ này, điều cuối cùng tôi vẫn không đủ khả năng nói xem định nghĩa của tốt xấu, đâu là một con người tốt đẹp. Nhưng bạn tôi, tôi không mong bạn hay tôi sẽ trở thành một người tốt nhất, mà là một người đủ tốt, để không bao giờ có nỗi lo lắng nhân quả, để luôn sẵn lòng giữ một nụ cười thanh thản. Chắc hẳn, lòng đủ an sẽ giúp ta trở thành một người tốt đẹp.

Tác Giả: Luuliy

Kết bạn và theo dõi facebook của tác giả tại link: https://www.facebook.com/luuliy1605

--------------------------------

Bạn đam mê viết lách, nhận giải thưởng (tổng trị giá 21 triệu VNĐ / tháng, sách, chứng nhận Social Impact Awards) và muốn được tạo thương hiệu cá nhân tới hàng triệu người trong cộng đồng của YBOX.VN? Xem chi tiết tại link: http://bit.ly/TrietHocTuoiTre-Info

(*) Bản quyền bài viết thuộc về Cuộc thi Triết học Tuổi trẻ do Ybox đồng sáng lập và tổ chức. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Tên tác giả - Nguồn: Triết Học Tuổi Trẻ". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ cú pháp đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.