Bạn đã bao giờ được yêu cầu ghi nhớ một danh sách các vật bất kỳ hay chưa? Nếu câu trả lời là có, bạn có thể đã nhận thấy rằng, việc ghi nhớ những mục đầu tiên và những mục cuối cùng trong danh sách đối với bạn mà nói, là tương đối dễ dàng, nhưng những mục ở giữa lại khiến bạn có chút cảm giác mơ hồ. Nguyên nhân là do một hiện tượng được các nhà nghiên cứu gọi là “hiệu ứng thiên kiến” (primacy effect)

“Hiệu ứng thiên kiến” là gì?

Theo cách cắt nghĩa đơn giản nhất, “hiệu ứng thiên kiến” đề cập đến xu hướng nhớ lại những thông tin đã được trình bày ở đầu một danh sách tốt hơn so với những thông tin ở giữa hoặc cuối danh sách.

Đây là một khuynh hướng về mặt nhận thức, được cho là có liên quan đến xu hướng thuật lại và kết nối với các hệ thống lưu trữ trí nhớ.

“Hiệu ứng thiên kiến” và “Hiệu ứng tức thì” (Primacy vs. Recency Effect)

Trái ngược với Hiệu ứng Thiên kiến, “Hiệu ứng tức thì” ám chỉ việc một người có xu hướng dễ dàng nhớ lại những phần được trình bày cuối cùng trong danh sách, nguyên nhân là bởi dạo gần đây họ đã được nhìn thấy những vật nằm cuối danh sách ấy, và do đó chúng vẫn còn được lưu giữ trong trí nhớ ngắn hạn.

Khi bạn xem xét song song “hiệu ứng thiên kiến” và “hiệu ứng tức thì”, bạn sẽ hình dung được một đường cong hình chữ U, còn được gọi là “đường cong khoảng cách” (serial position curve), khi nhớ lại về các mục xuất hiện trên danh sách.

Nguyên nhân gây ra “hiệu ứng thiên kiến”

Những nguyên nhân chính xác gây ra Hiệu ứng thiên kiến là gì? Có rất nhiều nguyên nhân liên quan đến mức độ thông tin được tiếp nhận, được thuật lại và sau đó là được lưu trữ như thế nào.

Quá trình thuật lại

Nguyên nhân chính có thể đến từ việc mọi người có xu hướng nhẩm lại những mục trong danh sách để ghi nhớ chúng.

Điều này có nghĩa là, những mục được trình bày ở đầu danh sách có nhiều khả năng được ghi nhớ hơn bởi vì chúng đã được nhắc đi nhắc lại nhiều hơn những mục nằm ở giữa hoặc cuối danh sách. Có một bằng chứng khác cho thấy, khi những người tham gia nghiên cứu không được phép nhẩm lại hoặc không được cung cấp đủ thời gian để nhẩm lại thông tin, “hiệu ứng thiên kiến” sẽ biến mất.

Khoảng thời gian chú ý

Con người ta có nhiều khả năng chú ý hơn vào phần trình bày ở đầu và cuối của một danh mục, và vì thế, những mục này có khả năng được ghi nhớ nhiều hơn.

Hãy hồi tưởng lại cuộc nói chuyện cuối cùng mà bạn đã có, đoạn văn mà bạn đã đọc, chương trình mà bạn đã xem, hoặc một podcast mà bạn đã nghe. Rất có thể bạn đã khoanh vùng một số chi tiết tại một vài thời điểm ở giữa khoảng thời gian đó, nhưng vẫn có khả năng rằng, bạn hẵng còn đang chú tâm tới cả nội dung phần đầu và phần cuối.

Những giới hạn của bộ nhớ

Cuối cùng, “hiệu ứng thiên kiến” có thể tiếp tục kéo dài bởi vì những giới hạn trong trí nhớ của bạn. Một người có thể lưu trữ một số mục đầu tiên đó vào trí nhớ dài hạn, và một vài mục cuối cùng có thể vẫn nằm trong trí nhớ ngắn hạn, nhưng những mục ở giữa thì không bao giờ được lưu trữ lại.

Những nghiên cứu ban đầu về “Hiệu ứng thiên kiến”

Quay trở lại những năm 1940, nhiều nghiên cứu đã tập trung vào phân tích “hiệu ứng thiên kiến”. Trong một cuộc nghiên cứu tiêu biểu, những người tham gia được cho xem một danh sách các từ, và mỗi từ được hiển thị trong một khoảng thời gian nhất định. Sau khi các từ đã được hiển thị, người tham gia được yêu cầu viết xuống những từ có trong danh sách mà họ có thể nhớ được.

Asch (1946)

Solomon Asch lần đầu tiên phân tích về “hiệu ứng thiên kiến” trong một nghiên cứu sử dụng các câu có trật tự tính từ bị đảo ngược. Nghiên cứu này sử dụng hai nhóm tính từ, trong đó một nhân vật được miêu tả là “đố kỵ, bướng bỉnh, chỉ trích, bốc đồng, siêng năng và thông minh” hoặc “thông minh, siêng năng, bốc đồng, chỉ trích, bướng bỉnh và đố kỵ”. Kết quả cho thấy rằng, phần mô tả thứ hai được nhiều người nhớ tới hơn.

Murdoch (1962)

Trong một cuộc nghiên cứu được thực hiện vào năm 1962 bởi Murdoch, người tham gia được yêu cầu học một danh sách các từ có độ dài từ 10 đến 40 từ. Mỗi từ được hiển thị cách nhau khoảng một đến hai giây. Sau một hồi quan sát, họ được yêu cầu nhớ lại các từ đã hiển thị.

Nghiên cứu này cho thấy khả năng ghi nhớ các từ trong danh sách phụ thuộc vào vị trí trí của chúng. Nói một cách cụ thể, những từ nằm ở phần đầu và cuối danh sách thường được ghi nhớ nhiều hơn.

Glanzer và Cunitz (1966)

Vào năm 1966, Glanzer và Cunitz đã đưa cho hai nhóm người tham gia nghiên cứu một danh sách các từ giống nhau. Trong khi, một nhóm được yêu cầu nhớ lại các từ ngay lập tức sau khi xem, nhóm còn lại được yêu cầu đếm ngược trong vòng 30 giây trước khi họ phải nhắc lại các từ.

Kết quả của cuộc nghiên cứu cho thấy việc cản trở quá trình nhẩm lại như vậy sẽ khiến cả hai “hiệu ứng thiên kiến” và “hiệu ứng tức thì” đều biến mất.

Điều gì ảnh hưởng đến “hiệu ứng thiên kiến”?

Chúng ta đều biết rằng “hiệu ứng thiên kiến” bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau dựa trên kết quả của các nghiên cứu hiện có. Hãy cùng nhìn xem những yếu tố này là gì.

•   Thời gian hiển thị: Khoảng thời gian giữa những lần hiển thị các từ trong danh sách càng dài, thì khả năng “hiệu ứng thiên kiến” xuất hiện càng lớn. Điều này là do mọi người có thời gian để nhẩm lại.
•   Thời gian hồi tưởng: Khi có một sự trì hoãn trong quá trình nhớ lại, “hiệu ứng thiên kiến” sẽ bị ảnh hưởng theo một cách tiêu cực, chẳng hạn như khiến hiệu ứng bị suy giảm. 

Trí nhớ và “hiệu ứng thiên kiến”

Các nhà nghiên cứu đã kết luận rằng, “hiệu ứng thiên kiến” hỗ trợ cho hai hệ thống trí nhớ riêng biệt: trí nhớ ngắn hạn (“hiệu ứng tức thì”) và trí nhớ dài hạn (“hiệu ứng thiên kiến”).

1.  “Hiệu ứng thiên kiến” liên quan đến việc nhẩm đi nhẩm lại các mục cho đến khi chúng được lưu trữ vào trí nhớ dài hạn.
2.  “Hiệu ứng tức thì” liên quan đến khả năng của não bộ lưu giữ được tới bảy mục trong trí nhớ ngắn hạn.
   

Tác động

Làm thế nào để vận dụng 'hiệu ứng thiên kiến’ vào đời sống hằng ngày? Việc thấu hiểu những tác động của “hiệu ứng thiên kiến" lên từng quyết định của bạn, có thể giúp bạn đưa ra những đánh giá tốt hơn về nhiều khía cạnh.

Đưa ra quyết định cho những sự lựa chọn phức tạp

Các chuyên gia tiếp thị nhận thức được khuynh hướng nhận thức này có thể sử dụng nó như một lợi thế. Họ có thể tạo cho khách hàng các ấn tượng tích cực về sản phẩm. Đó là lý do tại sao bạn sẽ nhìn thấy quảng cáo về một sản phẩm vẫn chưa có trên thị trường. Điều này cũng là do một công ty sẽ thêm các chi tiết hoàn thiện như bao bì đặc biệt cho sản phẩm. 

Việc nhận thức về điều này nếu bạn đang đưa ra một quyết định phức tạp cũng là một điều quan trọng. Thay vì bị dẫn dắt bởi quá trình tiếp thị của đối phương, hãy tự mình nghiên cứu và giữ những thông tin phân tích được ở vị trí ghi nhớ hàng đầu, khi bạn cân nhắc các lựa chọn của mình. Điều này sẽ khiến cho việc bạn ít có khả năng trở thành "con mồi" của các chiến lược quảng cáo và tiếp thị hơn.

“Hiệu ứng mỏ neo”

“Hiệu ứng thiên kiến” cũng có một ảnh hưởng quan trọng đến một dạng khuynh hướng nhận thức được gọi là “khuynh hướng mỏ neo”. Khuynh hướng này liên quan đến hiện tượng bộ não phụ thuộc quá nhiều vào những thông tin đầu tiên mà nó nhận được (“mỏ neo”) và bỏ qua mọi thông tin tiếp theo. Khuynh hướng này có một phạm vi ảnh hưởng rộng rãi trong việc đưa ra quyết định bao gồm việc bạn sẵn sàng chi trả bao nhiêu cho một thứ gì đó.

Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, hiệu ứng này có thể ảnh hưởng đến cách mà bác sĩ chẩn đoán và chữa trị các bệnh một cách chính xác. Những đánh giá ban đầu mà một nhà vật lý đưa ra về sức khỏe và bệnh tình của một bệnh nhân sẽ tạo ra một sự ấn tượng trong lòng của các bác sĩ, sau đó, nó liền ảnh hưởng đến đánh giá về bệnh tình của bệnh nhân mà họ sẽ phải đưa ra trong tương lai.

Tạo ấn tượng lâu dài

Nếu muốn làm một thông tin nào đó nổi bật hơn hẳn những thông tin còn lại để tiện cho việc ghi nhớ, hãy đề cập đến nó đầu tiên, sau cùng, hoặc vào cả hai giai đoạn nhẩm lại. Đó là hai giai đoạn mà một thông tin có khả năng được ghi nhớ nhiều nhất. Nếu bạn đang cố gắng thuyết phục ai đó về một điều gì đó, hãy lặp lại thông điệp của bạn vài lần để nó được người ấy ghi nhớ.

Hãy nhớ rằng, việc nhắc lại nối tiếp cũng quan trọng như nội dung thông điệp của bạn (tích cực lẫn tiêu cực), vì vậy việc sử dụng kiến thức này là điều vô cùng quan trọng.

Học tập và nghiên cứu

Nếu bạn là học sinh, bạn cũng có thể vận dụng thông tin này vào trong từng chiến lược học tập của mình. Nhận thức được xu hướng ghi nhớ mọi thứ từ phần đầu và phần cuối trong những gì bạn học, và thay đổi vị trí của từng thông tin cần học, để cuối cùng, bạn có thể lưu trữ tất cả thông tin vào trong trí nhớ dài hạn của mình.

Hãy thử tập trung vào những khái niệm đặc biệt khó ở đầu các buổi học và kết thúc mỗi buổi học bằng một bài đánh giá nhanh về các thông tin đó.

Lời kết

"Hiệu ứng thiên kiến” đề cập đến khuynh hướng ghi nhớ những điều đầu tiên mà chúng ta nghe được trong một chuỗi danh sách. Quan điểm này có lý, nhưng nó không phải là một điều gì đó mà bạn sẽ thường nghĩ đến.

Vì vậy vào lần tới, khi bạn nhận thấy bản thân đang ở trong một tình huống bán hàng đòi hỏi sự kiên trì cao độ, hoặc khi phải nhồi nhét kiến thức cho kỳ thi, hãy sử dụng thông tin bạn mới học được này về Hiệu ứng Thiên kiến.

Bạn nhớ nhất điều gì từ bài viết này? Hãy dành chút thời gian và cố gắng liệt kê lại những ý chính mà bạn nhớ. Sau đó, hãy kiểm tra xem liệu bạn có trở thành một ví dụ của “hiệu ứng thiên kiến” trong những hành động trong cuộc sống của chính bạn hay không.

----------

Tác giả: Arlin Cuncic

Link bài gốc: Understanding the Primacy Effect

Dịch giả: Nguyễn Thị Minh Duyên - ToMo - Learn Something New

(*) Bản quyền bài dịch thuộc về ToMo. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Dịch Giả: Nguyễn Thị Minh Duyên - Nguồn: ToMo - Learn Something New". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, ví dụ: "Theo ToMo" hoặc khác đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

(**) Follow Facebook ToMo - Learn Something New để đọc các bài dịch khác và cập nhật thông tin bổ ích hằng ngày.

(***) Trở thành Tình nguyện viên, Thực tập sinh Part-time tại ToMo để rèn luyện ngoại ngữ và đóng góp tri thức cho cộng đồng tại: https://bit.ly/ToMo-hiring.