Đa số chúng ta tin rằng mình rất lý trí và logic, thực tế là ta liên tục chịu ảnh hưởng của các thiên kiến nhận thức. Những thành kiến này làm sai lệch suy nghĩ, ảnh hưởng đến niềm tin và làm lung lay các quyết định và đánh giá mà mọi người đưa ra mỗi ngày.

Thỉnh thoảng những thành kiến này khá rõ ràng và thậm chí bạn còn có thể nhận thấy mình những xu hướng này ở bản thân và ở những người khác. Ở một số trường hợp, chúng lại tinh vi đến nỗi hầu như không thể nhận ra.

Nhưng tại sao những thành kiến này lại xảy ra? Đó là do chúng ta không thể tập trung vào tất cả mọi việc. Điều này đồng nghĩa rằng chúng ta có thể không đánh giá được hết mọi chi tiết và sự kiện khi hình thành suy nghĩ. Do vậy, ta thường phản ứng dựa trên lối tắt tâm lý để tăng tốc khả năng đưa ra đánh giá nhưng đôi khi điều này lại dẫn đến thành kiến.

Dưới đây là một vài thành kiến nhận thức có ảnh hưởng đáng kể đến cách mà bạn suy nghĩ, cảm nhận và hành xử.

1. Thiên kiến xác nhận

Thiên kiến xác nhận là chỉ lắng nghe những thông tin củng cố cho niềm tin đã có sẵn trong ta. Qua thành kiến này, mọi người có xu hướng thiên vị cho những thông tin củng cố những điều họ đã nghĩ hoặc tin tưởng.

Một số ví dụ:

• Chỉ chú ý đến các thông tin nhằm xác nhận niềm tin của bạn về các vấn đề trong cuộc sống. Ví dụ: sự nóng lên toàn cầu, bình đẳng giới,...

• Từ chối lắng nghe các ý kiến đối lập

• Không xem xét sự việc một cách logic và hợp lý 

• Chỉ theo dõi những người trên mạng xã hội có cùng quan điểm với bạn

• Chọn những nguồn tin thể hiện những câu chuyện ủng hộ quan điểm của bạn

Có một vài lý do giải thích cho điều này. Thứ nhất, chỉ tìm kiếm thông tin để xác nhận quan điểm cá nhân giúp chúng ta giới hạn nguồn lực tinh thần mà chúng ta cần sử dụng khi ra quyết định. Nó cũng giúp con người bảo vệ lòng tự trọng bằng việc khiến họ tin rằng niềm tin của họ là đúng.

Những người ở hai phía của một vấn đề có thể lắng nghe cùng một câu chuyện và bỏ đi với những cách lý giải khác nhau mà họ cảm thấy xác thực những quan điểm hiện có của họ. Điều này cũng thể hiện rằng thiên kiến xác thực làm thiên lệch ý kiến của họ.

Một vấn đề khi có thiên kiến xác thực là nó có thể dẫn đến những lựa chọn không tốt, không có khả năng lắng nghe ý kiến đối lập và thậm chí còn phân biệt đối xử với những người giữ những ý kiến khác nhau.

2. Thành kiến nhận thức muộn

Thành kiến nhận thức muộn là một thành kiến nhận thức phổ biến: nói rằng ta đã biết trước kết quả của các sự việc sau khi chúng đã xảy ra. Nó cũng thường được gọi là hiện tượng “Tôi là người biết tuốt.

Một số ví dụ:

• Khăng khăng rằng bạn biết ai sẽ giành chiến thắng trong một trận bóng đá sau khi nó kết thúc.

• Tin rằng bạn đã biết ngay từ đầu là một ứng cử viên chính trị sẽ thắng cử.

• Nói rằng bạn biết bạn sẽ không thắng sau khi thua khi lật đồng xu với một người bạn

• Nhìn lại một bài kiểm tra và nghĩ rằng bạn biết đáp án của các câu hỏi bạn đã bỏ qua

• Tin rằng bạn có thể dự đoán cổ phiếu nào sẽ sinh lời.

Nghiên cứu điển hình

Trong một thí nghiệm tâm lý học điển hình, những sinh viên đại học được yêu cầu dự đoán xem liệu họ có nghĩ rằng ứng cử viên Clarence Thomas lúc đó sẽ được phê chuẩn vào Tòa án Tối cao Hoa Kỳ hay không. Trước cuộc bỏ phiếu của thượng viện, 58% sinh viên nghĩ rằng Thomas sẽ được phê chuẩn. Các sinh viên đã được thăm dò ý kiến một lần nữa theo sau sự phê chuẩn của Thomas, hơn 78% người tin rằng ông ấy sẽ được phê chuẩn.

Thành kiến nhận thức muộn xảy ra bởi nhiều lý do, trong đó bao gồm khả năng không nhớ các dự đoán trước, khuynh hướng coi các sự việc là chắc chắn xảy ra và tin rằng chúng ta có thể biết trước sự việc nào đó.

Ảnh hưởng của thành kiến này là nó khiến chúng ta đánh giá quá cao khả năng dự đoán của chúng ta. Điều này đôi khi có thể dẫn đến các rủi ro không đáng có.

3. Hiệu ứng mỏ neo

Hiệu ứng mỏ neo là khuynh hướng bị ảnh hưởng quá mức bởi thông tin đầu tiên mà chúng ta nghe thấy.

Một số ví dụ cho hiệu ứng này:

• Con số đầu tiên được nêu ra trong một cuộc thương lượng về giá thường trở thành điểm neo cho tất cả các cuộc thương lượng tiếp theo.

• Nghe một con số ngẫu nhiên có thể ảnh hưởng đến việc đánh giá các chủ đề hoàn toàn không liên quan

• Các bác sĩ có thể chẩn đoán sai cho bệnh nhân bởi ấn tượng đầu tiên về bệnh nhân thường tạo thành một điểm neo đôi khi ảnh hưởng không chính xác đến tất cả đánh giá chẩn đoán tiếp theo của họ.

Trong khi sự tồn tại của hiệu ứng mỏ neo đã được ghi nhận, nguyên nhân của nó vẫn chưa được hiểu thấu đáo. Một số nghiên cứu cho rằng các nguồn thông tin mỏ neo, việc cung cấp thông tin hay tâm trạng có thể đóng vai trò trong việc này.

Cũng như các thành kiến khác, hiệu ứng mỏ neo có thể ảnh hưởng đến việc ra quyết định của bạn mỗi ngày. Ví dụ, nó có thể ảnh hưởng đến mức độ bạn sẵn sàng chi trả cho ngôi nhà của bạn. Tuy nhiên nó thỉnh thoảng dẫn đến các lựa chọn sai lầm và khiến mọi người khó cân nhắc những yếu tố khác cũng có thể quan trọng hơn.

4. Hiệu ứng thiếu thông tin

Hiệu ứng thiếu thông tin là khuynh hướng trí nhớ bị ảnh hưởng nặng nề bởi những điều xảy ra sau một sự kiện của bản thân. Một người chứng kiến một vụ tai nạn xe hơi hoặc một vụ phạm tội có thể tin rằng hồi ức của họ là rất rõ ràng, nhưng các nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng trí nhớ rất dễ bị tác động bởi những ảnh hưởng tinh vi.

Một số ví dụ:

• Nghiên cứu đã chỉ ra rằng hỏi những câu đơn giản về một sự kiện có thể thay đổi trí nhớ của ai đó về những gì đã xảy ra.

• Việc xem truyền hình có thể thay đổi cách mọi người ghi nhớ sự kiện.

• Nghe người khác nói về một kỷ niệm theo quan điểm của họ có thể thay đổi ký ức của bạn về những gì đã diễn ra.

Trong một thí nghiệm kinh điển của chuyên gia trí nhớ Elizabeth Loftus, những người xem đoạn video về một vụ va chạm ô tô sau đó được hỏi một trong hai câu hỏi: "Những chiếc xe chạy nhanh như thế nào khi chúng đâm vào nhau?" Một tuần sau, khi các nhân chứng được thẩm vấn liệu họ có nhìn thấy mảnh kính vỡ nào hay không, những người được hỏi rằng "Những chiếc xe chạy nhanh như thế nào khi chúng đâm vào nhau?" có nhiều khả năng báo cáo sai lệch rằng họ đã nhìn thấy kính vỡ.

Có một số yếu tố có thể đóng một vai trò trong hiện tượng này. Thông tin mới có thể bị trộn lẫn với những ký ức cũ. Trong các trường hợp khác, thông tin mới có thể được sử dụng để lấp đầy "khoảng trống" trong bộ nhớ.

Tác động của thông tin sai lệch có thể từ rất nhỏ đến nghiêm trọng hơn nhiều. Nó có thể khiến bạn ghi nhớ sai điều gì đó mà bạn nghĩ đã xảy ra tại nơi làm việc hoặc có thể dẫn đến việc ai đó xác định sai nghi phạm trong một vụ án hình sự.

5. Thành kiến người quan sát - người hành động

Thành kiến người quan sát - người hành động là xu hướng gán hành động của chúng ta với những tác động bên ngoài và hành động của người khác với những tác động bên trong. Cách chúng ta nhìn nhận người khác và cách chúng ta quy kết hành động của họ phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau, nhưng nó có thể bị ảnh hưởng nặng nề bởi việc chúng ta là người tham gia hay người quan sát trong một tình huống.

Khi nói đến hành động của chính mình, chúng ta thường quy kết mọi thứ là do những tác động bên ngoài. Ví dụ:

• Bạn có thể phàn nàn rằng bạn đã bỏ lỡ một cuộc họp quan trọng vì bạn bị trễ chuyến bay.

• Bạn có thể nói rằng bạn đã trượt một kỳ thi vì giáo viên đặt ra quá nhiều câu hỏi mẹo.

Tuy nhiên, khi giải thích hành động của người khác, chúng ta có nhiều khả năng quy kết hành vi của họ là do nguyên nhân bên trong. Ví dụ:

• Một đồng nghiệp đã thất bại khi trình bày một bài thuyết trình quan trọng là bởi vì anh ta lười biếng và kém năng lực (mà không phải vì anh ta cũng bị trễ chuyến bay).

• Một học sinh đã thất bại trong một bài kiểm tra vì họ thiếu siêng năng và thông minh (chứ không phải vì họ làm bài kiểm tra có rất nhiều câu hỏi mẹo).

Mặc dù có nhiều yếu tố khác nhưng quan điểm đóng một vai trò quan trọng trong việc này. Khi là tham gia vào một tình huống, chúng ta có thể quan sát những suy nghĩ và hành vi của chính mình. Tuy nhiên, khi nói đến người khác, chúng ta không thể thấy họ đang nghĩ gì. Điều này có nghĩa là chúng ta tập trung vào các tác nhân môi trường cho bản thân, nhưng lại suy đoán các đặc điểm bên trong gây ra hành động của người khác.

Điều này thường dẫn đến hiểu lầm. Mỗi bên của một tình huống về cơ bản đang đổ lỗi cho bên kia thay vì nghĩ về tất cả các yếu tố có thể đóng một vai trò nào đó.

6. Hiệu ứng đồng thuận sai

Hiệu ứng đồng thuận sai là xu hướng mọi người phải đánh giá quá cao mức độ người khác đồng ý với những niềm tin, hành vi, thái độ và giá trị của họ. Ví dụ:

• Nghĩ rằng người khác có cùng ý kiến với bạn về các chủ đề gây tranh cãi.

• Đánh giá quá cao số lượng người tương tự như bạn.

• Tin rằng đa số mọi người đều có chung sở thích với bạn.

Các nhà nghiên cứu tin rằng hiệu ứng đồng thuận sai xảy ra vì nhiều lý do. Đầu tiên, những người mà chúng ta dành nhiều thời gian nhất, gia đình và bạn bè của chúng ta, thường có xu hướng chia sẻ những quan điểm và niềm tin rất giống nhau. Do đó, chúng ta bắt đầu nghĩ rằng lối suy nghĩ này là ý kiến ​​của đa số ngay cả khi chúng ta ở với những người không thuộc nhóm gia đình và bạn bè của chúng ta.

Một lý do quan trọng khác khiến khuynh hướng nhận thức này khiến chúng ta dễ dàng bị ảnh hưởng là việc tin rằng những người khác cũng giống như chúng làm tăng lòng tự trọng của chúng ta. Nó cho phép chúng ta cảm thấy "bình thường" và duy trì một cái nhìn tích cực về bản thân trong mối quan hệ với người khác.

Điều này có thể khiến mọi người không chỉ nghĩ sai rằng những người khác đồng tình với họ và khiến họ đánh giá quá cao ý kiến ​​của mình. Điều đó cũng có nghĩa là đôi khi chúng ta không xem xét cảm giác của người khác khi đưa ra lựa chọn.

7. Hiệu ứng hào quang

Hiệu ứng hào quang là khuynh hướng một ấn tượng ban đầu của một người ảnh hưởng đến những gì chúng ta nghĩ về họ. Còn được gọi là “khuôn mẫu về sự hấp dẫn thể chất”, chúng ta bị ảnh hưởng hoặc sử dụng vầng hào quang để ảnh hưởng đến người khác hầu như hàng ngày. Ví dụ:

• Những người có suy nghĩ đẹp cũng thông minh hơn, tử tế hơn và hài hước hơn những người kém hấp dẫn.

• Tin rằng các sản phẩm được tiếp thị bởi những người hấp dẫn cũng có giá trị hơn.

• Nghĩ rằng một ứng cử viên chính trị tự tin thì cũng phải thông minh và có năng lực.

Một yếu tố có thể ảnh hưởng đến hiệu ứng hào quang là xu hướng muốn sự chính xác của chúng ta. Nếu ấn tượng ban đầu của chúng ta về ai đó là tích cực, chúng ta liền muốn tìm kiếm bằng chứng cho thấy đánh giá của ta là chính xác.

Nó cũng giúp mọi người tránh việc phải trải qua sự bất đồng nhận thức liên quan đến việc giữ những niềm tin trái ngược nhau.

Sự thiên lệch nhận thức này có thể có tác động mạnh mẽ trong thế giới thực. Ví dụ, những người xin việc được coi là hấp dẫn và dễ mến cũng có nhiều khả năng được xem là có năng lực, thông minh và đủ tiêu chuẩn cho công việc.

8. Thành kiến có lợi cho bản thân

Quy kết có lợi cho bản thân là xu hướng mọi người có xu hướng tự cho mình là thành công nhưng lại đổ lỗi cho những thất bại do nguyên nhân bên ngoài. Khi bạn làm tốt một dự án, bạn có thể cho rằng đó là do bạn đã làm việc chăm chỉ. Nhưng khi mọi thứ trở nên tồi tệ, bạn dễ đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc do vận rủi.

Một số ví dụ về điều này:

• Cho rằng bạn được điểm tốt là do thông minh hoặc chăm chỉ.

• Tin rằng thành tích thể thao của bạn là do luyện tập và làm việc chăm chỉ mà nên.

• Nghĩ rằng bạn đã nhận được công việc vì công sức của bạn.

Thành kiến ​​có lợi cho bản thân có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố. Tuổi tác và giới tính đã được chứng minh là có vai trò nhất định. Những người lớn tuổi có nhiều khả năng được ghi nhận vì những thành công của họ, trong khi nam giới có nhiều khả năng quy kết thất bại của họ là do những yếu tố bên ngoài.

Sự thiên vị này đóng một vai trò quan trọng trong việc bảo vệ lòng tự trọng. Tuy nhiên, nó thường cũng có thể dẫn đến những quy kết sai lầm như đổ lỗi cho người khác về những thiếu sót của chính chúng ta.

9. Suy nghiệm sẵn có

Suy nghiệm sẵn có là xu hướng ước tính xác suất của điều gì đó xảy ra dựa trên số lượng ví dụ có sẵn trong đầu. Một số ví dụ về điều này:

• Sau khi xem một số bản tin về các vụ trộm xe trong khu phố của bạn, bạn có thể bắt đầu tin rằng những tội ác như vậy phổ biến hơn thế.

• Bạn có thể tin rằng các vụ tai nạn máy bay phổ biến hơn thực tế vì bạn có thể dễ dàng nghĩ ra một số ví dụ.

Về cơ bản, nó là một lối tắt tinh thần được thiết kế để tiết kiệm thời gian cho chúng ta khi chúng ta cố gắng xác định rủi ro. Vấn đề của việc dựa vào lối suy nghĩ này là nó thường dẫn đến những ước tính kém và đưa ra những quyết định sai lầm.

Ví dụ, những người hút thuốc chưa từng biết ai đó chết vì bệnh liên quan đến hút thuốc, có thể đánh giá thấp nguy cơ sức khỏe của việc hút thuốc. Ngược lại, nếu bạn có hai chị em gái và năm người hàng xóm bị ung thư vú, bạn có thể tin rằng điều này thậm chí còn phổ biến hơn số liệu thống kê.

10. Thiên kiến lạc quan

Thiên kiến lạc quan là xu hướng đánh giá quá cao khả năng những điều tốt đẹp sẽ xảy ra với chúng ta trong khi đánh giá thấp khả năng các sự kiện tiêu cực sẽ đến. Về cơ bản, chúng ta có xu hướng quá lạc quan vì lợi ích của bản thân.

Ví dụ: chúng ta có thể giả định rằng các sự kiện tiêu cực sẽ không ảnh hưởng đến chúng ta như:

• Ly hôn

• Mất việc làm

• Ốm đau

• Cái chết

Thiên kiến ​​lạc quan có nguồn gốc từ khả năng khám phá sẵn có. Bởi vì bạn có thể nghĩ về những ví dụ về những điều tồi tệ xảy ra với người khác nên có vẻ như những người khác sẽ bị ảnh hưởng bởi những sự kiện tiêu cực.

Sự thiên vị này có thể khiến mọi người gặp rủi ro về sức khỏe như hút thuốc, ăn uống kém hoặc không thắt dây an toàn. Tin xấu là nghiên cứu đã phát hiện ra rằng sự thiên lệch lạc quan này rất khó suy giảm.

Tuy nhiên, có tin tốt là xu hướng lạc quan này giúp tạo ra cảm giác dự đoán cho tương lai, mang lại cho mọi người hy vọng và động lực mà họ cần để theo đuổi mục tiêu của mình.

Các thành kiến ​​nhận thức ở trên là phổ biến, nhưng đây chỉ là một mẫu của nhiều thành kiến ​​có thể ảnh hưởng đến suy nghĩ của bạn. Những thành kiến ​​này ảnh hưởng chung đến phần lớn suy nghĩ của chúng ta và cuối cùng là việc ra quyết định.

Nhiều thành kiến ​​này là không thể tránh khỏi. Đơn giản là chúng ta không có thời gian để đánh giá mọi suy nghĩ trong mọi quyết định về sự hiện diện của bất kỳ thành kiến ​​nào. Hiểu được những thành kiến ​​này rất hữu ích trong việc học cách chúng có thể dẫn chúng ta đến những quyết định không tốt trong cuộc sống.

----------

Tác giả: Kendra Cherry

Link bài gốc: List of Common Cognitive Biases

Dịch giả: Vũ Ngọc Mai - ToMo - Learn Something New 

(*) Bản quyền bài dịch thuộc về ToMo. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Dịch Giả: Vũ Ngọc Mai - Nguồn: ToMo - Learn Something New". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, ví dụ: "Theo ToMo" hoặc khác đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

(**) Follow Facebook ToMo - Learn Something New để đọc các bài dịch khác và cập nhật thông tin bổ ích hằng ngày.

(***) Trở thành Tình nguyện viên, Thực tập sinh Part-time tại ToMo để rèn luyện ngoại ngữ và đóng góp tri thức cho cộng đồng tại: https://bit.ly/ToMo-hiring