“Có 2 thứ vô hạn là vũ trụ và sự ngu dốt của con người. Nhưng tôi chưa chắc lắm về điều thứ nhất.” – Albert Einstein

Bạn đang tìm kiếm một nút like ủng hộ cho khả năng thiên tài trong tính nhanh? Một giọng hát trời phú? Hay chỉ nhìn trên các chương trình người mẫu thì bạn đã biết catwalk là như thế nào rồi! Bạn nghĩ đó là khả năng vượt trội hiếm có chỉ là mình chưa luyện tập, vận dụng để thể hiện ra thôi.

Vẫn còn nhiều người tin rằng con người chỉ mới sử dụng hết 10% bộ não, nếu ta sử dụng hết 90% bộ não chắc sẽ khả năng siêu nhiên nào đó rồi.

“Những đứa bạn mới này thật nhạt nhẽo” – bạn nghĩ mình có khiếu khôi hài, đi thi Thách thức danh hài thì dễ dàng giành lấy cả trăm triệu rồi! Nhưng kể cho đám bạn này chả ai chịu cười rồi phớt lờ cho qua, chỉ vì họ thật sự không hiểu được câu chuyện của bạn?

Thì tôi cũng đã từng nghĩ như vậy thôi, đến bây giờ cũng không biết 90% bộ não của tôi để quên ở hành tinh nào rồi.

Tôi sẽ cho các bạn một số gợi ý để nhận định bản thân, tuy nhiên không phải nút like cho những điều trên!

Những fan cuồng của Conan, Sherlock Home hẳn sẽ thất vọng về những điều sau…

Năm 1995, McArthur Wheeler đã cướp hai ngân hàng ở thành phố Pittsburgh ngay giữa thanh thiên bạch nhật. Điều kì lạ là hắn ta không thèm đeo mặt nạ hay bất cứ loại hóa trang nào và thậm chí còn cười với camera giám sát trước khi hiên ngang bước ra khỏi ngân hàng.

Khi bị cảnh sát đã bắt được tên cướp, hắn lẩm bẩm với khuôn mặt đầy thắc mắc: “Nhưng mình đã dùng nước chanh mà.” Thi ra  Wheeler tin rằng nước chanh sẽ có tác dụng như trong thí nghiệm mực vô hình sẽ khiến hắn ta tàng hình trước camera.

Tháng 7 năm 1993, Travion Davis 19 tuổi bị cảnh sát bắt vì cướp 2 túi tiền tại trung tâm mua sắm phía Nam Los Angeles. Tên này đi cướp trong trạng thái trần như nhộng và nghĩ rằng làm như vậy sẽ làm công tác nhận dạng của cảnh sát gặp khó khăn hơn.

Williams tới nhà hàng Applebee để dùng bữa trưa. Ông dùng thẻ tín dụng để thanh toán nhưng thẻ của ông bị từ chối. Lúc này, Michael Williams không biết đã nghĩ gì khi rút từ trong ví mình ra một tờ tiền có mệnh giá “1.000 tỷ USD” để thanh toán bữa ăn trưa của mình. Tờ tiền khủng “chưa bao giờ được phát hành” cũng như một tấm vé thông hành đã đưa Williams đi hầu tòa và lao động công ích.

Điều đặc biệt là, những tên tội phạm kia hoàn toàn không bị vấn đề nào về thần kinh, không trong trạng thái say sỉn hay dùng thuốc phiện. Một từ nổi lên khá lâu rồi mà tôi nghĩ có thể miêu tả dễ hiểu những hành động kì quặc này đó là “Ảo tưởng sức mạnh”, huyễn hoặc về sự thông minh của mình và nghĩ rằng đáng ra cảnh sát phải chao đảo với kế hoạch tuyệt vời đó rồi. Con người luôn có những sự lầm tưởng mà nghiêm trọng hơn là ảo tưởng mà chính bản thân họ không bao giờ nghĩ ra được điểm sai. 

Hiệu ứng Dunning- Kruger

Câu chuyện về nước chanh tàng hình đã dẫn đến một nghiên cứu tâm lý thú vị - hiệu ứng Dunning - Kruger, một dạng sai lệch về nhận thức mà người mắc phải bất lực trong khả năng nhận ra sự bất tài, thiếu năng lực của chính mình. Họ hành động dựa trên những suy nghĩ đánh giá quá cao về bản thân.

Hai nhà nghiên cứu đã tiến hành trên một nhóm các sinh viên về khả năng ngữ pháp, tư duy hay khiếu hài hước và cho các sinh viên tự đánh giá chính khả năng của họ.

Kết quả là những sinh viên có năng lực kém hơn lại có xu hướng tự đánh giá quá cao thực lực, trong khi điểm số của họ lại nằm trong nhóm thấp nhất. Dunning và Kruger cho rằng hiện tượng này xuất phát từ “gánh nặng kép.” Người ta không chỉ yếu kém năng lực mà chính bản thân sự yếu kém năng lực này cũng cướp đi mất khả năng trí tuệ cần thiết để nhận ra cái mình đang thiếu.

Các nghiên cứu của Dunning Kruger và  đã chỉ ra rằng một người năng lực kém:

• Sẽ có khuynh hướng đánh giá quá cao năng lực, kỹ năng của họ
• Không thể nhận ra kỹ năng, năng lực thật sự của người khác
• Không thể nhận ra sự kém cỏi của chính họ  
  
• Có thể nhận thức về sự yếu kém của mình và chấp nhận thiếu sót đó nếu họ cải thiện được kĩ năng.
  

Thiếu kiến thức đã là điều tồi tệ, nhưng thiếu khả năng nhận biết điều đó thì thật sự trở thành điều nguy hiểm. Nó ảnh hưởng đến những suy nghĩ, lời nói, hành động hằng ngày của chúng ta, đến những quyết định từ nhỏ nhặt hằng ngày đến cả cuộc đời. Và ảnh hưởng của hiệu ứng Dunning - Kruger chưa hề có giới hạn lên riêng một ai. Hãy tưởng tượng nó len lỏi trong đầu óc của một nhà chính trị, một bác sĩ hay chính là người sếp của bạn?

Biểu hiện của hiệu ứng Dunning Kruger trong thực tế. Tôi không nghĩ điều này xa lạ đâu!

Khi còn nhỏ tôi thử dùng các app chơi đàn piano đơn giản và thấy mình tập rất nhanh để có thể bắt chước được vài đoạn trong bài sonate nào đó, ôi nghe có vẻ là có năng khiếu ấy nhỉ! Lên youtube thưởng thức những nghệ sĩ lướt tay điệu nghệ trên phím đàn piano và tin rằng khi đi học rồi mình cũng sẽ trở thành được vậy. Đến bây giờ vẫn chưa đánh xong bản nhạc Fur Elise. Tôi còn từng nghĩ nếu học để biết về photoshop là có thể chỉnh sửa hình ảnh như các trang bìa tạp chí vì nhìn thấy nó chẳng phức tạp gì mấy… bạn yên tâm vì sẽ không có một tờ báo nào ngớ ngẩn mời tôi rồi, và tôi cũng đang dần nhận thức được mình thật sự không mấy năng khiếu về nghệ thuật.

Nếu bạn là những con nghiện các chương trình truyền hình thực tế như Vietnam Idol, Got Talent, The Voice, Next Top Model, Shark Tank… sẽ dễ dàng chứng kiến một số trường hợp ở vòng loại tự tin thoái quá về khả năng của mình như giọng hát, khả năng diễn xuất, catwalk, một dự án khởi nghiệp vĩ đại muốn vươn ra thế giới… để mang chúng đi thi những cuộc thi lớn như vậy. Trong khi tất cả mọi người xung quanh đều nhận thấy họ không hề có tài năng gì đặc biệt nếu chưa kể đến một số trường hợp phải dùng đến từ là thảm họa. Họ gắt gỏng trong việc phản đối ý kiến, góp ý của ban giám khảo khi không chọn mình. Tôi không biết họ có tiềm năng nào khác không nhưng một tài năng chắc chắn có là trở thành trò câu view cho các kênh youtube, facebook vì sự ngớ ngẩn này. Trái lại, thực tế lại có rất nhiều người tài giỏi thật sự lại không tự tin với khả năng để bước lên sân khấu. Nghĩ đến đây, tôi lại nhớ đến câu nói của Charles Darwin rằng “Ngu dốt thường sinh ra sự tự tin hơn là kiến thức”.

Nghịch lý thay, những người tài giỏi lại khá khiêm tốn và luôn hoài nghi về khả năng của mình, cho rằng mình còn nhiều khuyết điểm và cần cố gắng, trong khi những người không có khả năng lại chắc chắn rằng mình là những người nghiệp dư.

Những biểu hiện của hội chứng Dunning Kruger luôn len lỏi trong cuộc sống của chúng ta, có thể là một điều buồn cười mà chả ai nghĩ  là có thật của người khác hoặc cũng có thể là chính bản thân bạn đã có rất nhiều suy nghĩ, hành động tương tự mà vẫn chưa nhận ra.

Thật không may là tất cả chúng ta đều là những nạn nhân của hiệu ứng này. Chúng ta không thể tự vẽ cho chính mình một hệ quy chiếu chuẩn xác mang đầy tính chủ quan và tầm nhìn hạn hẹp được. Hãy nhận ra sớm trước khi bất kì ai trong số chúng ta biến thành những "cỗ máy xây dựng từ niềm tin sai lệch".

...Vậy tôi và bạn sẽ tránh khỏi chúng như thế nào?

1.     Suy xét về những đánh giá và hoài nghi về kiến thức của bản thân

Vấn đề trọng tâm khi nghiên cứu về hội chúng Dunning- Kruger không phải là ở sự kém cỏi, thiếu hiểu biết của người mắc phải mà là do chính sự kém năng lực đó dẫn đến sự mù lòa trong khả năng đánh giá chính mình. Mỗi người khi còn ở vạch xuất phát chỉ có một bàn tay trắng hay một chút ít kiến thức cơ bản là hoàn toàn bình thường. Cái sai chỉ là bạn tưởng vạch trắng phía dưới chân là vạch đích mà thôi. Vì vậy, với tôi bước đầu tiên để không bị “chính mình lừa mình” thì phải hiểu được năng lực thật sự của bản thân.

Thế thì những cách nào để đánh giá đúng bản thân?

Thật sự khó để tôi có thể trả lời được điều này. Với tôi thì việc hiểu và đánh giá đúng năng lực bản thân còn khó hơn việc chấp nhận sự thật là mình chả thông minh tẹo nào. Những đánh giá chủ quan đang làm bạn rối bời thì đừng quên rằng luôn có quy chuẩn mà bạn có thể tin tưởng và xã hội công nhận:

•   Bảng điểm? Giấy chứng nhận? Bằng cấp? Có thể nhiều bạn cảm thấy không đúng hoàn toàn. Thật sự tôi thấy ít ra thì những bài kiểm tra miệng, 15p hay giữa kì sẽ làm tôi thức tỉnh được rằng mình đang có gì,  đang thiếu gì và phải cố gắng thêm bao nhiêu cho bài thi học kì kết thúc môn. Và điểm F môn Toán không làm tôi nghĩ rằng mình bất lực trong việc học toán nhưng chắc chắn nó nói lên một điều rằng: kiến thức Toán của tôi trong học kì vừa qua là trống rỗng. Việc đó sẽ làm tôi ngồi học lại với khóa dưới như là một sinh viên mới học lần đầu với tư thế sẵn sàng đón nhận kiến thức mới, và cố gắng hết mức để xem khả năng của mình có thể đạt được đến đâu.
•    Kiểm tra đánh giá năng lực: Nếu bạn đang mơ hồ không biết trình độ tiếng Anh của mình thì không thiếu các bài test hay cuộc thi chất lượng để đánh giá. Kiểm tra IQ thì có bài đánh giá IQ. Các bài test dựa trên tính cách, khả năng của bạn hợp với ngành nghề nào để gợi ý cho ta quyết định sáng suốt hơn. Nghiên cứu để đưa ra những bài đánh giá đó đương nhiên không giành để làm trắc nghiệm vui rồi.
•    Thành tựu, kết quả: Nếu Edison không chế ra được bóng đèn thì liệu có ai quan tâm đến việc ông đã hơn 10.000 lần thất bại cho ước mơ mang ánh sáng đến cho nhân loại không. Đến tuổi này rồi thì bạn đã để lại thành tích, đóng góp nào chưa hay vẫn còn gói gọn trong những lời hứa viễn vông?
•     Qua sự đánh giá của mọi người xung quanh: Hãy xem khả năng trò chuyện với một người nước ngoài như thế nào để đánh giá khả năng tiếng anh giao tiếp của mình. Đừng tự ăn đồ ăn do mình nấu rồi đánh giá khả năng nấu ăn. Thử giọng hát thì hãy hát cho một người có chuyên môn nghe để nhận xét. Bạn thuyết trình hấp dẫn chứ? Hãy nhìn phía dưới có bao nhiêu người nằm gục xuống bàn, bao nhiêu người bấm điện thoại và bao nhiêu người thật sự chú ý lắng nghe và hiểu nội dung đó…

Có thể bạn là người tò mò đưa ra rất nhiều câu hỏi cho các hiện tượng xung quanh, những điều mới lạ, thế bây giờ hãy ngồi lại và tự đặt những câu hỏi cho chính mình: Bản thân mạnh ở điểm nào? Kém nhất ở lĩnh vực nào? Mẹ bạn có thích những món ăn bạn tập nấu không? Người bạn mới quen có thật sự muốn nghe những câu chuyện bạn kể không? Bạn còn muốn vội vàng tung ra sản phẩm mới với niềm tin sẽ chiếm lĩnh thị trường chứ?...

Môi trường, bạn bè, những người thầy của chúng ta tác động rất lớn đến nhận thức, tầm nhìn mỗi người. Không còn lạ gì với những điều tốt đẹp mà bạn sẽ nhận được khi kết giao với những người tài giỏi. Là kiến thức, kĩ năng, thái độ lạc quan hay tạo dựng các mối quan hệ… Tuy nhiên tại sao nó lại giúp cho chúng ta đánh giá tốt được bản thân? Để bạn biết rằng trước giờ mình chỉ là con ếch ngồi đáy giếng thôi, phải thay đổi! Để bạn biết mình còn thiếu sót rất nhiều, bạn đang đứng đâu khi luôn phải ngoái nhìn ngưỡng mộ người khác. Bạn nghe được những kiến thức mới lạ để biết rằng đầu mình trống rỗng về nó. Bạn biết được bạn đang tụt lại với văn minh nhân loại rất xa. Để từ đó mà biết mua thêm nhiều sách mà đọc, cày sâu thật nhiều về kiến thức chuyên môn, xem nhiều kênh tin tức để biết thế giới chuyển động ra sao. Khi biết mình còn nhiều thiếu sót thì mới là lúc bạn biết mình cần làm gì để chinh phục nó. Hãy kết giao với những người tài giỏi ở các lĩnh vực khác nhau. Khi còn có người dạy cho bạn điều gì đó ở bất kì lĩnh vực gì tức là kiến thức của bạn vẫn đang có lỗ hổng.

Và nhớ rằng: Bạn là trung bình của năm người bạn thường xuyên tiếp xúc nhất.         

(Nguồn ảnh: Pinterest)

3.     Cải thiện kĩ năng bản thân

Đây là kết luận cuối cùng trong bài nghiên cứu của Dunning và Kruger đã được nhắc đến ở trên. Không ngừng học hỏi sẽ giúp những người còn kém cỏi biết cách đánh giá bản thân tốt hơn. Người có năng lực sẽ nhận thức được kiến thức trong lĩnh vực đó bao la rộng lớn như thế nào nên mới có xu hướng đánh giá thấp năng lực mình trong các lĩnh vực nhất định. Kẻ không làm mới không có khuyết điểm. Kẻ không biết sự vô hạn của kiến thức mới nghĩ mình to lớn. Thật may mắn khi bạn  còn nhận ra những thất bại của bản thân để cố gắng cải thiện mình và đừng buồn… Nghiên cứu năm 2001 về “Hậu quả khác biệt của thành công và thất bại ở Nhật Bản và Bắc Mỹ”  chỉ ra rằng người Nhật có xu hướng đánh giá thấp khả năng của họ, coi sự thất bại là một cơ hội để cải thiện khả năng ở các lần sau, từ đó tăng giá trị của họ trong xã hội.

Khi đã chấp nhận được những thiếu sót của mình, hãy cố gắng đi lên với tư tưởng sẵn sàng đón nhận những kiến thức mới. Còn về các phương pháp cải thiện bản thân? Một phạm trù khá lớn. Phải đầu tư khá nhiều về vấn đề này mà không thể viết bằng vài dòng ở đây được.

Lời kết cho gửi tặng những kẻ say...

Người say thì không nói mình đang say mà kẻ điên thì không biết mình đang điên. Nhưng không ai muốn những nhà chính trị bất tài lại đưa ra chính sách vì mục tiêu tiến bộ xã hội. Không ai muốn cầm đơn thuốc của một bác sĩ chỉ khám bệnh qua loa đã tự tin chuẩn đoán. Không ai rủ lòng thương tiếc cho một tên học lỏm được vài điều đã tự tin mang hết tài sản đi đầu tư chứng khoán.

Dunning và Kruger đã cho thấy bộ não chúng ta quá phức tạp: “Kẻ ngu dốt nghĩ mình thông thái, nhưng người thông thái biết mình ngu dốt”. Nghịch lý trên chỉ những người không ngừng tìm tòi học hỏi, nâng cao hiểu biết mới được trải qua.

Và những người trẻ ơi! Có lẽ chúng ta còn quá non nớt so với tuổi đời của mặt đất mà ta đang đứng, mặt trời mà ta mải ngắm nhìn. Nhìn xung quanh xem, bao nhiêu tiện nghi của trí tuệ nhân loại đã tạo ra qua hàng thế kỉ từ máy tính, ô tô, điện thoại thông minh, internet, con chim sắt biết bay trên bầu trời… thế mà giờ đây chúng ta vẫn còn quên chìa khóa, quên đổ xăng để xe chết máy giữa đường, hằng ngày cho phép bao nhiêu thực phẩm độc hại vào trong cơ thể để rút ngắn tuổi thọ,… chẳng phải còn quá đổi khờ dại sao?.  Giáo dục là con đường lãnh hội kiến thức nhân loại, đồng thời con đường ấy đi đến khám phá không ngừng về sự ngu dốt vô hạn của chúng ta. Càng học nhiều điều gì chúng ta lại càng biết ít hơn về nó.

Nếu đang tự bắt bẻ hay hoài nghi về kiến thức của mình thì: Xin chúc mừng, bạn đã thông minh hơn rồi đó!

Tác Giả: Nguyễn Hà Phương Thảo, Sinh viên @ Đại học Khoa học Tự nhiên - ĐHQG HN

Kết bạn và theo dõi facebook của tác giả tại link: https://www.facebook.com/haphuongthao.nguyen.56/

--------------------------------

Bạn đam mê viết lách, nhận giải thưởng (tổng giá trị +11,000,000 VNĐ / tháng, sách, chứng nhận Social Impact Awards) và muốn được tạo thương hiệu cá nhân tới hàng triệu người trong cộng đồng của YBOX.VN? Xem chi tiết tại link:  

(*) Bản quyền bài viết thuộc về Cuộc thi Triết học Tuổi trẻ do Ybox đồng sáng lập và tổ chức. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả và nguồn là "Tên tác giả - Nguồn: Triết Học Tuổi Trẻ". Các bài viết trích nguồn không đầy đủ cú pháp đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.