Khủng hoảng căn tính hay còn gọi là khủng hoảng bản sắc  (Idenity Crisis) là một giai đoạn thách thức đối với nhiều người, đặc biệt đối với gen Z. Khi mà gen Z hiện phải đối diện với nhiều thách thức chung của nhân loại như môi trường, chiến tranh, giàu nghèo, đại dịch,...và cả khủng hoảng riêng của thế hệ. Nhiều Gen Z cảm thấy khó khăn khi họ phải xác định họ là ai và thuộc về đâu trong một thế giới không ngừng thay đổi. Áp lực phải tuân theo các kì vọng xã hội, đặc biệt với sự phát triển của mạng xã hội, có thể làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng căn tính này.

Những áp lực vô hình

Một trong những nguyên nhân chính của khủng hoảng căn tính ở thế hệ Z là những kỳ vọng được đặt ra bởi xã hội, gia đình và bạn bè. Áp lực đồng trang lứa khiến bản thân họ có những cảm xúc tiêu cực khi xung quanh luôn gặp những “con nhà người ta”, thành đạt và xuất sắc. Áp lực ấy ngày càng lớn dần khi bản thân cảm thấy tự tin, nhỏ bé. Áp lực từ gia đình, với sự tin tưởng, kỳ vọng quá lớn từ bố mẹ, mong muốn con cái trở thành những người tài giỏi. Nhưng điều đó lại làm họ áp lực hơn khi sự yêu thương ấy thúc ép, bắt buộc bản thân thực hiện ước mơ không thuộc về mình. Và đôi khi Gen Z cũng tạo áp lực với chính bản thân mình. Tự dằn vặt bản thân vì mãi chẳng giải được một bài toán. Tự giam mình trong những thành tích không tên, luôn buồn vì những giới hạn bản thân chưa đạt được. Luôn theo đuổi sự hoàn hảo không cần thiết mà dày vò bản thân, khiến cảm xúc bị dồn nén. Những áp lực vô hình này, vô hình trung khiến họ phải tuân thủ những kỳ vọng, ngay cả khi việc đó có thể làm mất đi giá trị và bản sắc của chính họ.

Mạng xã hội

Áp lực phải hoà nhập và được chấp nhận bởi mọi người xung quanh không phải là điều gì mới mẻ, những sự phát triển của mạng xã hội đã làm áp lực này ngày càng nặng nề hơn với thế hệ Z. Các nền tảng mạng xã hội như Instagram, Facebook, Tiktok đã tạo ra một văn hoá so sánh và cạnh tranh, khiến cho các bạn trẻ cảm thấy cần phải thể hiện một hình ảnh nhất định của mình để có nhiều lượt thích và người theo dõi. Điều này là nguyên nhân dẫn đến sự bất án, lo âu và cảm giác tự ti. Gen Z đôi khi có thể mất khả con người thật của mình trong việc cố gắng phù hợp với đám đông. “Chúng ta đang chứng kiến một thế hệ đang đấu tranh để tìm ra họ là ai trong một thế giới không có câu itrả lời rõ ràng. Mạng xã hội đã khuyếch đại cuộc đấu tranh này, khi những người trẻ tuổi bị tấn công bởi những nhìn ảnh và thông điệp khiến họ hoài nghi về giá trị của mình” _Tiến sĩ Jane Smith, nhà tâm lý học chuyên về sức khoẻ tâm thần vị thành niên.

Khủng hoảng căn tính có thật sự đáng sợ?

Nhà tâm lý học Erik Erkson, người đã đặt ra thuật ngữ “Idenity Crisis” (Khủng hoảng căn tín), cho rằng khủng hoảng căn tính là giai đoạn mà bất kỳ ai trong chúng ta cũng có thể trải qua trong cuộc đời. Theo Erik, có nhiều lợi ích trong việc khám phá bản sắc cá nhân trong những năm tháng thiếu niên. Bởi chỉ khi chúng ta nghiêm túc suy nghĩ về những mâu thuẫn bên trong mình và tìm cách giải quyết chúng, con đường trưởng thành mới đích thực là con đường do mình lựa chọn, thay vì dựa trên những tiêu chuẩn và định hướng của người khác. 

Ở giai đoạn hay ở cái tuổi nào đó trong cuộc đời chúng ta đều có thể bước vào trạng thái mông lung, mất định hướng về chính mình. Càng lớn, càng tiếp xúc và trải nghiệm chúng ta càng có cơ hội suy nghĩ về những gì mình đang làm, đang hướng tới, phần nào xác định được giá trị của mình. Và đôi khi trong hành trình đó, chúng ta lại một lần lại rơi vào khủng hoảng bản sắc. 

Vậy thì thay vì lo sợ, hãy thử đối diện và chấp nhận sự tồn tại của nó. Một khi coi nó là phần tất yếu của trưởng thành, chúng ta mới có thể thẳng thắn và bao dung cho cái tôi dễ tổn thương của mình. 

Gen Z trên hành trình tìm bản sắc cá nhân bằng những câu hỏi chiều sâu

Mình cũng là đứa đang loay hoay tìm kiếm bản sắc. Có những lúc tâm trạng mình xuống dốc, không muốn làm gì, cứ ngồi dừ ra đấy suy nghĩ vẫn vơ. Mình đã từng chán nghét cảm giác phải nghĩ “Tôi là ai”, mình luôn tránh né nó vì mãi mình chưa tìm được câu trả lời. Rồi nhiều lúc cảm giác đó lại quay lại khi mình bước vào một cái gì đó mới, làm một cái mới, trải nghiệm những cái mới,...Chẳng lẽ cứ trốn tránh mãi? Và mình quyết tâm đối mặt với hành trình đi tìm bản sắc.

Để đối mặt với khủng hoảng căn tính có rất nhiều cách mà chúng ta có thể tìm thấy qua một cú click chuột. Với mình, ngoài chấp nhận bản thân, mình sẽ xoáy vào những câu hỏi có chiều sâu . 

Thế nào là một câu hỏi có chiều sâu? Đó là những câu hỏi đi vào những lớp tầng của vấn đề thay vì chỉ kinh qua tổng quát hay bề mặt. Theo hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA), căn tính bao gồm 2 phần chính : Tập hợp những đặc điểm cá nhân: hình thể, tâm lý, các tương tác với người khác và tổng hòa các sở thuộc xã hội: dân tộc, tôn giáo,... các vai trò xã hội. Chính vì thế, khi đặt câu hỏi có chiều sâu mình nhận thấy cần đặt câu hỏi xoay quanh hai phần chính này, tức về ta và về những gì xung quanh ta. 

Ví dụ thay vì đặt những câu hỏi nông như: “Sở thích của mình là gì?” - Mình thích xem phim, thích ngắm trời mây, trăng sao. Thì những câu hỏi có chiều sâu sẽ là: “Tại sao mình thích xem phim?”; “Mình thích xem bộ nào nhất?”, “Giữa mình và phim có mối quan hệ như thế nào?”,...

Việc trả lời những câu hỏi theo chiều sâu như thế sẽ giúp các bạn có nhìn vào bản thân sâu sắc hơn, hiểu về chính mình hơn. Trường hợp các bạn không biết rõ mình là ai, mình muốn gì hay thích gì, nói chung là rơi vào trạng thái căn tính mờ nhạt (identity diffused) thì các bạn nên khám phá nhiều, trải nghiệm nhiều, tức đi vào giai đoạn căn tính đình hoãn/chơi vơi (identity moratorium). Tuy nhiên, khi bước vào giai đoạn này bạn cần CAM KẾT với chính mình bằng cách thường xuyên trả lời câu hỏi có chiều sâu. Ví dụ: Bạn làm từ sale, marketing đến giáo viên dạy thêm, content,... thì trong quá trình trải nghiệm từng nghề, từng vị trí hãy đặt câu hỏi có chiều sâu cho bản thân: 

- Mình thích nghề này ở những điểm nào? Những điểm đó có làm nên con người mình?

- Mình sẽ ra sao khi làm nghề này 1 tháng, 2 tháng,... 1 năm, 2 năm, thậm chí là 10 năm?

- Điều gì ở ngành này khiến mình thoải mái nhất, điều gì khiến mình khó chịu nhất?

- Mình sẽ chịu đựng được hoặc không chịu đựng được điều gì khi làm trong ngành này?

Chỉ khi có những câu trả lời rõ ràng, khả năng cao bạn sẽ bước vào lối ra tiêu cực - trạng thái căn tính đạt thành (identity achievement). Nếu các bạn chỉ mãi “lông bông” thử từ cái này đến cái khác và chốt một câu “chả thích/hợp cái gì” thì các bạn sẽ lại tiếp tục rơi vào trạng thái căn tính mờ nhạt.

Một điểm nữa khi nói về căn tính, chúng đều là những trạng thái tạm thời vì mỗi ngày các bạn sẽ lại tiếp thu, trải nghiệm những cái mới dẫn đến xung đột/mâu thuẫn giữa cái mới và cái cũ bên trong bạn. Đây là tiền đề dẫn đến khủng hoảng căn tính. 

Cho nên, hành trình đi tìm “Tôi là ai?” cứ thế kéo dài trong cả một đời người. Chỉ mong là các bạn hãy tự hỏi bản thân, chiêm nghiệm nhiều hơn để có thể đứng vững ở căn tính đạt thành thay vì hoang mang rồi lọt thỏm, chôn mình mãi ở 1 trong 3 trạng thái căn tính còn lại: căn tính mờ nhạt, căn tính nhận sẵn, căn tính đình hoãn/chơi vơi.