“Cuộc đời này ngươi đang sống và đã sống trước đây, ngươi sẽ sống thêm một lần nữa và vô số lần nữa. Không có thứ gì thay đổi, mọi nỗi buồn đau khổ sở và mọi niềm sung sướng và mọi suy tư và mọi cái thở dài và vô kể những điều lớn nhỏ trong cuộc sống của ngươi sẽ trở lại với ngươi, theo một trình tự y như cũ. Kể cả con nhện kia và ánh trăng giữa rặng cây, kể cả khoảnh khắc này, kể cả ta. Cái đồng hồ cát vĩnh hằng của sự sống sẽ được lật lại, còn ngươi chỉ là một hạt cát bên trong nó.” 

Trước khi bạn đọc tiếp, bạn cảm thấy lời nguyền này như thế nào? Bạn có thấy nó "ghê" không? 

Để tôi kể cho bạn nghe. Đó là lời của một con quỷ xuất hiện trong tác phẩm “The Gay Science” (nguyên gốc: Die fröhliche Wissenschaft), mục #341, xuất bản năm 1882 của triết gia Hiện sinh nổi tiếng người Đức Friedrich Nietzsche (1844-1900) liên quan tới tư tưởng về vòng luân hồi vĩnh cửu. 

Tuy nhiên, không phải Nietzsche là người sáng tạo ra lý thuyết này. Từ thời Hy Lạp cổ đại, nó đã được thảo luận bởi các triết gia trường phái Khắc kỷ (Stoicism). Vòng luân hồi vĩnh cửu (Eternal Return hoặc Eternal Recurrence) là tư tưởng cho rằng thời gian có tính chu kỳ, là dòng chảy khép kín bất tận và sẽ được lặp lại. Một sự việc ở vòng thời gian này như thế nào sẽ xảy ra y hệt ở vòng thời gian khác, kéo theo các hệ quả của nó cũng lặp lại tiếp nối nhau giống hệt ở tất cả vòng thời gian. Nó trái ngược với khái niệm đa vũ trụ, khi có vô vàn viễn cảnh có thể xảy ra tùy theo lựa chọn của mỗi người. 

1. Lời nguyền rơi vào vòng luân hồi vĩnh cửu

Ý tưởng của Nietzsche là bạn sẽ lặp đi lặp lại một cuộc đời này của bạn và không có gì thay đổi. Hay để hình dung dễ hiểu hơn, nếu cuộc đời bạn đang sống được thu vào một cuốn sách, thì các cuộc đời bạn sống ở vòng thời gian khác chính là tái bản của nó mà ngay cả chỉnh lý bổ sung cũng không có. 

Nó có giống những bộ phim mà nhân vật chính bị mắc kẹt trong vòng lặp thời gian, tìm cách thay đổi kết cục mình như Theresa Gelbman trong Sinh Nhật Chết Chóc (Happy Death Day), hoặc Jess trong bộ phim kinh dị Tam giác quỷ (Triangle), cố gắng thoát khỏi vòng lặp thời gian chết chóc. Hay ngược lại, như Phil Connors trong phim Ngày Chuột chũi (Groundhog day) tìm mọi cách kết thúc cuộc đời vì quá chán nản với việc chỉ sống đi sống lại một ngày. Tuy nhiên, tất cả nhân vật này đều ý thức được họ rơi vào vòng lặp thời gian và đa phần chỉ là thời gian rất ngắn, tính bằng ngày. Mà với hai yếu tố này, bản chất của vòng thời gian luân hồi vĩnh cửu trở nên vừa gay gắt hơn lại vừa bị giảm nhẹ đi, vì đúng ra theo như lời nguyền của Nietzsche kia, thì bạn sẽ phải sống thật sự lại cuộc đời mình với cảm xúc, quyết định, lựa chọn, hậu quả y như cũ. 

Nhưng có một bộ phim khác, 50 First Dates, có thể chạm vào ý tưởng vòng luân hồi vĩnh cửu Nietzsche đặt ra một cách gần gũi hơn. Chấn thương ở não do tai nạn khiến ngày nào đối với nhân vật Lucy cũng là ngày Chủ nhật 13/1 - ngày cô sẽ đến tiệm ăn sáng của Sue, hái một quả dứa, vẽ một bức tranh tường cho sinh nhật cha và cùng gia đình thổi nến, xem một bộ phim rồi đi ngủ và lặp lại y nguyên mọi thứ vào ngày hôm sau, chính xác cả cảm xúc và hành vi. Nhưng không phải chỉ có cô sống đi sống lại ngày đó, gia đình cô cũng tự nguyện mắc kẹt để bảo vệ cô, mỗi tối người cha và anh trai lại làm công tác dọn dẹp và sơn lại tường trắng, chuẩn bị cho ngày hôm sau mà họ đã quá quen thuộc từng diễn biến. Trên thực tế, chứng mất trí nhớ ngắn hạn có tồn tại trên đời. 

Bàn đến đây, chắc sẽ có ai đó nảy ra câu hỏi: Ý nghĩa của điều này là gì nếu ta chẳng nhớ hay ý thức bản thân ta đã sống như thế hằng bao nhiêu lần? Hoặc thậm chí có bạn sẽ lập luận rằng, đó chẳng phải là mình, mà là những bản thể khác chẳng liên quan gì tới mình trong cuộc sống này, hay nói chung là độc lập. Tôi cũng là một trong số nghĩ vậy. Thực ra, vấn đề Nietzsche đặt ra về vòng luân hồi vĩnh cửu không phải để ta đi vào tranh luận bản chất và nguyên lý của vòng lặp thời gian, mà có thể nói, sẽ là một cuộc tranh luận không hồi kết và dù viết thêm bài viết khác thì cũng có khi chẳng rút ra được kết luận. 

Có thể lúc nào đó, không cần ngay lập tức sau dòng này, bạn sẽ nhận ra ý nghĩa của vòng luân hồi vĩnh cửu mà Nietzsche đặt ra cho bạn không phải ở chỗ nó vô lý hay có lý. Điều quan trọng là nó cho phép bạn lắng nghe tiếng lòng thật sự của con người bên trong mình để kiểm tra xem mình rốt cuộc đang sống ra làm sao. Nietzsche khi sử dụng ý tưởng vòng luân hồi vĩnh cửu, đơn giản mượn vòng lặp thời gian làm nguồn cảm hứng, mở đầu để dẫn dắt chúng ta vào khía cạnh tư tưởng của nó. 

“Giả sử, một ngày hoặc một đêm nào đó, có một con quỷ sứ đã đến và lôi bạn vào nơi cô độc nhất của sự cô đơn của bạn, và trù ếm bạn: “Cuộc đời này ngươi đang sống và đã sống trước đây, ngươi sẽ phải sống thêm một lần nữa và vô số lần nữa. Không có thứ gì thay đổi, mọi nỗi buồn đau khổ sở và mọi niềm sung sướng và mọi suy tư và mọi cái thở dài và vô kể những điều lớn nhỏ trong cuộc sống của ngươi sẽ trở lại với ngươi, theo một trình tự y như cũ.” 

Sau đó, Nietzsche đặt ra câu hỏi: 

“Liệu bạn có giận nghiến răng nghiến lợi, chửi bới con quỷ đã nguyền rủa như vậy. Hay bạn sẽ trải qua một cảm giác xúc động khi trả lời con quỷ rằng, nó là một vị thần và bạn chưa từng được nghe lời ban phước nào tuyệt diệu hơn thế.” 

Môt cá nhân sẽ đón nhận “lời nguyền lặp lại cuộc đời họ” của con quỷ bằng sự tuyệt vọng hoặc ngược lại, là một phản ứng mong đợi “được sống trong cuộc đời đó của họ thêm nhiều lần nữa” chính là một điều mà họ luôn mơ ước. 

Hãy khoan vội lặp lại rằng đó đâu phải là tôi, tôi không quan tâm đến cuộc đời của một tôi khác. Tạm thời chúng ta nên phớt lờ đi lý do đó và chỉ quan tâm đến câu hỏi mà Nietzsche đặt ra: 

  - Muốn hay không muốn? Sẵn sàng hay không sẵn sàng? Sợ hay không sợ?

Câu hỏi mà Nietzsche đặt ra ở trên có lẽ cũng sẽ phụ thuộc nhiều vào tâm trạng của chúng ta lúc đang đọc nó. Giống như một giảng viên từng nói trong giờ học của tôi, sáng nắng chiều mưa trưa hâm hẩm sốt, tâm trạng con người khó mà ổn định. Với cùng một câu nói, nói với người ta lúc sáng thì nó có thể là một câu khen ngợi, nhưng nếu nói vào buổi chiều có khi người ta hiểu nó là một lời mỉa mai. 

2. Ta đối diện với quá khứ khổ đau không thể thay đổi như thế nào trong vòng luân hồi vĩnh cửu? 

Không ai muốn sống trong đau khổ, hay phải trải qua bất hạnh, không ai muốn những tổn thương. Nhưng việc tránh khỏi nó là điều bất khả thi, đa số đều hiểu.  Nói về tương lai, đối diện với những rủi ro cảm xúc tiêu cực, buồn bã, bị tổn thương, đau đớn sẽ xảy ra sẽ khó nói hơn khi chúng là một thứ khó đoán định. Nhưng, mọi việc nằm trong tầm kiểm soát của ta hơn khi chúng thuộc về quá khứ. Quá khứ của bạn, tính từ ngày hôm qua, hoặc giây phút lúc nãy, có thể là bất cứ tên nào, đáng xấu hổ, đáng quên, khổ cực, tổn thương, đen đủi... Vậy nếu chúng ta sẽ sống đi sống lại trong quá khứ đó, nó gợi lên điều gì? 

Thông điệp thứ nhất, việc quá khứ cứ liên tục lặp lại và bạn không thể thay đổi trong vòng lặp thời gian, sẽ nhắc nhở bạn rằng: đến cuối cùng quá khứ là thứ không thể thay đổi. Nhà tâm lý học Carl Jung có câu nói “Chúng ta không thể thay đổi được điều gì trừ khi ta chấp nhận nó.” 

Vậy làm sao để không chỉ muốn nhìn lại mà còn sẵn sàng chấp nhận quá khứ đó? Vì cái việc phải chịu đựng liên tiếp cùng một nỗi ám ảnh thì mấy ai chịu nổi. Lời giải có thể vẫn nằm sẵn trong việc lặp đi lặp lại quá khứ. Trong một số trường hợp, nếu bạn buộc phải lặp đi lặp lại một điều mình không muốn, cuối cùng bạn sẽ quen, phải chấp nhận với nó phải không? Thử tưởng tượng, bạn xem một bộ phim hay nhiều đến mức đã nằm lòng, hãy thử nghĩ xem thứ gì thay đổi so với lần đầu bạn xem phim đó: cảm xúc hay nhận thức về bộ phim, hay cả hai? Có thể xem lần đầu, ta thấy phim đem lại rất nhiều cảm xúc, nhưng ta cũng chưa hiểu hết từng ý nghĩa chi tiết gài cắm trong đó. Đến lần thứ mười xem phim, cảm giác xúc động không in đậm như lần đầu nữa, nhưng có thể lúc này ta đã kết nối được các chi tiết phim, hiểu thêm về các ẩn dụ. Tức là, một cách nào đó, ta như thể đã hòa vào và nhận thức được từng hơi thở của bộ phim.

Câu trả lời Nietzsche gợi ý cho chúng ta chính là học cách ý thức và chú ý đến từng cảm xúc, tình trạng của chúng ta, chạm gần hơn tới amor fati - yêu lấy vận mệnh của chính mình, đến lúc đó, bạn sẽ trân trọng những gì mình đã trải qua, kể cả chuyện xấu và chuyện tốt. Vì suy cho cùng, từng viên gạch trong quá khứ mới xây nên con người bạn hiện tại. 

3. Ta sẽ làm gì để phần cuộc đời phía trước trở nên đáng trải qua nhiều lần nữa?

Ý tưởng về vòng luân hồi vĩnh cửu sinh câu hỏi "Bạn có khao khát sống như thế này thêm một lần nữa và thêm hàng vạn lần nữa?". Chính câu hỏi này sẽ tạo nên sức nặng tâm lý trong từng hành động của bạn, và sẽ chẳng có ngoại lệ tuổi tác nào ở đây. Bạn bị bó buộc vào việc lựa chọn và hứng chịu những hệ quả từ các quyết định mình đưa ra. Vì bạn sẽ sống lần nữa, nhiều lần nữa với những suy nghĩ và lựa chọn y như vậy, nỗi tiếc nuối y như vậy, niềm hạnh phúc y như vậy, vào những ngày như vậy. Bạn không phải chỉ là khán giả xem lại mà là diễn viên sống lại trong đó. Thậm chí nếu bạn thấy 70% cuộc đời đã lãng phí trôi đi, thì tầm quan trọng của việc làm gì đó khác đi trong 30% còn lại sẽ trở nên rõ ràng, sao cho ít nhất bạn còn cái gì đó đáng mong chờ trong mỗi cuộc đời khi bị con quỷ bắt cóc vào vòng luân hồi vĩnh cửu. 

Vòng luân hồi vĩnh cửu như vậy có thể giúp chúng ta thay đổi thái độ và xây dựng tiếp phần cuộc sống còn lại của chúng ta để nó đó trở thành cái mà chúng ta muốn sống trong đó lặp đi lặp lại. Một mặt, ý tưởng cuộc đời này sẽ lặp lại khiến cho chính chúng ta sống có trách nhiệm với mình, lựa chọn có đúng đắn không, ta có thấy hạnh phúc nếu làm thế không, ta sẽ chấp nhận lựa chọn này thêm hàng trăm ngàn lần nữa không?

Tuy nhiên khi nó biến thành câu hỏi "Chẳng may đây là quyết định sai lầm, có phải sai lầm này và hối hận của ta sẽ lặp lại vô số lần nữa?", tức là nó đã biến thành nỗi sợ thất bại, thì sẽ đi ngược lại thông điệp Nietzsche muốn thể hiện.  Bản chất câu hỏi mà vĩnh cửu luân hồi đặt ra là:

"Liệu bạn sẽ có thái độ như thế nào khi đối diện con quỷ nguyền rủa bạn sống đi sống lại chính cuộc đời này của bạn, bạn sẽ sống sao cho bản thân mình muốn sống lại trong khoảnh khắc đó trăm nghìn lần nữa, bất kể nó có đi kèm nỗi đau, vất vả?"

Nietzsche đưa ra gợi ý rằng sẽ tồn tại hai nhóm người, một là những người sẵn sàng và vui mừng dù phải sống cuộc đời họ thêm bao nhiêu lần nữa, vì theo Nietzsche, họ là những con người đã sống một cuộc đời chân thực, theo đuổi những giá trị của họ và tự nguyện cống hiến, hay nói cách khác họ không hối hận với cuộc đời đã sống. Nhóm người thứ hai, Nietzsche cho rằng đó là những người đã không sống cuộc đời mình mong muốn, không chịu trách nhiệm với cuộc đời mình và giờ sẽ đau khổ vì họ sẽ bị kết án vĩnh viễn phải lần này tới lần khác lặp lại những thất bại và hối tiếc của họ.

4. Kết luận 

Lời nguyền vòng luân hồi vĩnh cửu của con quỷ sẽ là liều thuốc độc với những người chán nản với cuộc sống, nhưng những câu hỏi gợi mở từ Nietzsche trong giả định chúng ta mắc kẹt vào vòng luân hồi vĩnh cửu có thể trở thành phương thuốc “lấy độc trị độc” cho mỗi người chúng ta khi ở trong vũng bùn lầy của cuộc sống. Liệu tôi sẽ sống như thế nào nếu cuộc đời này của tôi sẽ lặp lại vô vàn lần nữa? Liệu tôi có muốn sống hay muốn lặp lại cuộc đời này của mình thêm nhiều lần nữa? Và nếu với quá khứ không thể đổi thay và nó sẽ lặp lại y như vậy nhiều lần nữa, tôi sẽ đối diện bằng thái độ nào?